Pijn: geen leven mét, en geen leven zonder

Gabby Gingras voelt geen pijn. Het Amerikaanse meisje lijdt aan een zeldzame genetische afwijking die maakt dat pijnsignalen haar hersenen niet bereiken. Vaccinaties ondergaat de kleuter zonder morren, als ze valt geeft ze geen kik. Het lijkt ideaal, maar is het allesbehalve, zo blijkt uit de documentaire ’A life without pain’ uit 2004. Sterker nog: Gabby is ernstig ziek. De kans dat ze onbeschadigd volwassen wordt is klein. Nu al is ze gehavend: ze bijt tot bloedens toe op haar vingers, heeft haar linkeroogje verloren, omdat ze er voortdurend met haar vingers in wreef. Haar onvermogen pijn te lijden heeft tot gevolg dat ze voortdurend in de gaten moet worden gehouden, steeds tegen zichzelf in bescherming genomen.

Het meisje is er één in een reeks intrigerende personen die Amanda Kluveld opvoert in haar boek ’Pijn. De terugkeer naar het paradijs en de wens er weer uit te ontsnappen’. Daarin onderzoekt de historica de veranderingen die zich in de westerse cultuur sinds het begin van de negentiende eeuw hebben voorgedaan in de betekenis en ervaring van (lichamelijke) pijn.

„Sinds de Verlichting en met de ontwikkeling van de wetenschap”, zegt Kluveld (39), „wordt lichamelijke pijn steeds meer gezien en gedefinieerd als een zinloze last, als iets dat nergens goed voor is”. Werd daar vóór pijn gezien als een beproeving, waarvoor in de hemel de beloning volgde, de laatste twee eeuwen is pijn meer en meer beschouwd gaan worden als een ervaring die het carpe diem, het pluk de dag, in de weg staat.

De veranderende betekenis die pijn krijgt toebedeeld gaat gepaard met de ontwikkeling van middelen die ook daadwerkelijk iets tegen pijn kunnen doen. De uitvinding van de anesthesie in 1846 (waarvoor overigens drie Amerikanen de eer opeisen) is een mijlpaal. Een pijnloze wereld leek bereikbaar, de herintrede in het paradijs lag in het verschiet. Kluveld voert ondermeer de Italiaanse fysioloog Paolo Mantegazza (1831-1910) op, die allerlei experimenten deed – op dieren, maar ook op zichzelf – om de raadselen van pijn te doorgronden, er vanuit gaande dat als die geheimen zich eenmaal hadden openbaard, pijn ook effectief kon worden tegengegaan.

Dat is in veel gevallen ook gelukt. Pijn en pijnbestrijding zijn aparte takken van onderzoek geworden. Er zijn steeds meer middelen beschikbaar gekomen om pijn te bestrijden en die middelen worden steeds preciezer toegepast. Er zijn en worden allerlei methodes ontwikkeld om de ervaring van pijn bij de individuele patiënt te meten, zodat de behandeling daarop kan worden afgestemd.

Pijn wordt tegenwoordig gezien als één van de ernstigste bedreigingen van de kwaliteit van menselijk leven.

En toch... Het voorbeeld van Gabby Gingras laat in de rauwste vorm de keerzijde van een pijnloos leven zien. Pijn, schrijft Kluveld, wordt wel het grootste cadeau van Moeder Natuur genoemd, omdat zij een essentieel waarschuwingssignaal is, dat helpt het lichaam heel te houden. Pijn waarschuwt wanneer het lichaam in gevaar is. Ze haalt in dit verband Jane aan, hoofdpersoon uit een verhaal van sciencefictionschrijfster Kelly Eskridge, die net als Gabby geen pijn kent. „Pijn beschermt je. Het houdt je in leven, houdt je heel. Het is zo’n menselijk iets en ik heb het niet.”

Pijn is, zegt Jane daarmee, meer dan een biologisch/medisch fenomeen. Ook uit de vele reacties die de film over Gabby Gingras opriep, blijkt dat de betekenis die pijn krijgt toegedacht verder gaat. Kijkers waren geshockeerd, gefascineerd, medelevend, maar misschien wel vooral vervuld van een zekere afkeer.

Kluveld, als universitair docent cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis verbonden aan de Universiteit van Amsterdam: „Ze dachten haar een toekomst toe als soldaat of bokser. Omdat ze zelf geen pijn voelt, zou ze er ook geen moeite mee hebben om een ander pijn toe te dienen. Maar kun je haar dat eigenlijk wel kwalijk nemen? Kun je haar wel aanspreken op het: wat gij niet wilt dat u geschiedt?”

Zonder pijn, geen mens, geen moraal. En daarmee verandert Gabby Gringras voor onze ogen van een onschuldige kleuter in een freak of nature, een eng wezen, dat niet alleen een gevaar is voor zichzelf, maar ook voor anderen. Kluveld: „Pijn is de basis voor inleving en vereenzelviging en daarmee voor moraal, ethiek, medeleven en mededogen.”

Pijn is, met andere woorden, een ervaring die mensen met elkaar verbindt. Wat onverlet laat dat de mens die ermee te maken heeft zich intens eenzaam en geïsoleerd kan voelen. Kluveld, die eerder onderzoek deed naar de anti-vivisectiebeweging in Nederland, heeft zelf sinds enkele jaren reuma. Ze beschrijft haar eigen ervaringen in kleine korte stukjes tussen haar wetenschappelijke vertoog door. „Waarom verafschuw ik pijn? Waarom wil ik van haar af? Ze tekent mijn gezicht, maakt me lusteloos, ontneemt me de moed, de kracht, de tijd. Ze vermorst mijn energie, breekt mijn geestkracht, schaadt mijn zelfvertrouwen, maakt dat ik niet goed kan presteren. Ik vrees haar en wil van haar af en uiteraard ben ik niet de eerste die dit zo beleeft.”

Toch slaagt zij erin zonder cynisme te schrijven over ook die mensen die pijn niet uit de weg gaan, maar haar juist bewust opzoeken. De Amerikaan Ronald Loomis bijvoorbeeld, alias Fakir Musafar, en de Servische Marina Abramovic, die met vleeshaken, messen en andere attributen bewust hun lichaam schaden ten overstaan van anderen, en op die manier, aldus Kluveld, een spel spelen met onze angst voor pijn.

Misschien nog wel meer dan Gabby Gingras roepen deze zogeheten bodyperformance-kunstenaars reacties op van afkeer en verontwaardiging, in een wereld die pijn op zijn best als een noodzakelijk kwaad ziet. Sterker nog: ook degene die er alleen maar over schrijft, valt kritiek ten deel, zo heeft Kluveld gemerkt in de reacties op haar boek. „Sommige lezers vinden het een schande dat ik er aandacht aan besteed”, zegt ze, om daar iets verwonderd aan toe te voegen dat sporters die hun lichaam afbeulen en pijn lijden voor een betere prestatie zelden zo’n afgrijzen oproepen. „Die vallen toch vooral bewondering ten deel”.

Een culturele geschiedenis van pijn kan echter niet zonder aandacht voor de uitersten, en onze reacties daarop, aldus Kluveld. Want we kunnen niet leven met, maar ook niet leven zonder, lijkt de onontkoombare conclusie. „Zonder pijn zijn er geen vragen naar zin en betekenis, is er geen hopen tegen beter weten in.”