Pierre Boulez (1925-2016): 'Iedere noot die hij schreef was raak'

Barbara Hannigan

Sopraan Barbara Hannigan zingt al meer dan tien jaar Boulez' muziek. Hoogtepunt: 'Pli selon pli' met Ensemble Intercontemporain onder leiding van de meester zelf, in 2011. "De kleuren die Boulez heeft gecomponeerd in dit stuk krijg ik niet meer uit mijn systeem. Ik voelde na de uitvoeringen een enorm verlies. Er zit iets zo romantisch in, en dat heeft te maken met de doorstroom en de kleurtinten. Onderdeel zijn van 'Pli selon pli' is een heel machtige ervaring. Onze samenwerking was mooi. Hij was buitengewoon aardig, eerlijk en respectvol. En ik kon ook eerlijk naar hem zijn - er was sprake van wederzijds respect."

Is Boulez' muziek inderdaad zo complex als ze klinkt? "Zeer. Maar Boulez zelf zegt over complexiteit: 'Kijk naar een bloem: de natuur is het ingewikkeldste dat er bestaat.' Het is de taak van de uitvoerder om de muziek zo natuurlijk mogelijk te laten klinken. Misschien raakt het stuk me daarom zo: het is de meest complexe muziek die ik ooit gezongen heb, en tegelijk werd ze, na hard studeren, onderdeel van mij als iets menselijks en emotioneels. Ik probeer zó gedisciplineerd te zijn in mijn voorbereiding dat ik vrijheid en spontaniteit kan bereiken. Dat heb ik van hem geleerd, hij sprak over vrijheid en spontaniteit in muziek.

"Boulez' muziek is uniek, met niemand anders te vergelijken. En ook erg Frans, je herkent de kleuren en bewegingen van Ravel en Debussy erin. Naar zijn werk zou je moeten proberen te luisteren zonder verwachting, maar wel met een actief oor. 'Pli selon pli' wil ik blijven zingen zolang als ik kan. Aan de andere kant, een deel van mij wil het niet meer uitvoeren omdat mijn samenwerking met Boulez zo'n mooie ervaring was, ik weet niet of dat ooit nog kan worden overtroffen."

Kees Vlaardingerbroek

Kees Vlaardingerbroek is artistiek leider van Stichting Omroep Muziek. Hij programmeert de NTR ZaterdagMatinee, een concertserie waarmee Boulez een oude band had. "Nagenoeg alle stukken van Boulez bevallen mij als programmeur. Hij heeft een vrij klein oeuvre geschreven. Aan ieder werk slijpt hij, en dat is ook frustrerend. Je denkt: binnenkort zullen we de 'Notations' wel in zijn geheel kunnen uitvoeren in de orkestversie, maar nee, het is nooit afgekomen.

Ik heb altijd een grote liefde gehad voor de minder bekende stukken, zoals 'Messagesquisse'. Dat is voor mij een hedendaags Brandenburgs concert van Bach: het is volmaakt geschreven en straalt zoveel plezier uit. 'Pli selon pli' met Barbara Hannigan een paar jaar terug: onvergetelijk. Een werk als 'Rituel' is fijn, makkelijk te combineren met groot Frans repertoire, zoals Debussy en Ravel.

"De waarde van Boulez' muziek wordt gevormd door de ongebruikelijke combinatie van strengheid en sensualiteit. En ook door de symboolwaarde: over een compositie moet je niet lichtzinnig denken, het is niet zomaar een leuk stukje, er zit een enorme traditie achter. Voor Boulez moet alles wat je schrijft een zinvol, dat wil zeggen vernieuwend, antwoord zijn op de traditie, of je je er nu tegen afzet of niet. Hij stelt hoge eisen, aan zichzelf, maar ook aan de maatschappij, en dat in een tijd waarin de intrinsieke muzikale waarden onder druk staan.

"De manier waarop hij met de grootste aandacht zijn reacties verwoordt, heeft indruk op mij gemaakt - net als op het toneel, met heel minieme gebaren weet hij geweldige resultaten te behalen. Iedere noot die hij schrijft, alles wat hij zegt, is raak.

"In mijn gesprekken met hem viel me op hoe belangrijk hij kleur en suggestie vindt. Het laatste wat hij wil is computermatige precisie. Hij is geen rekenmeester maar het tegenovergestelde. Zijn muziek komt alleen tot zijn recht als je hem op het allerhoogste niveau uitvoert. Dan valt de onbeklimbare berg, de complexiteit van zijn partituren weg voor de luisteraar."

Robin de Raaff

"Boulez verwacht van je dat je zo ver mogelijk gaat om het uiterste te halen uit het materiaal waarmee je aan het boetseren bent", zegt componist Robin de Raaff. Hij volgde in 1995, toen Boulez in het land was om Schönbergs 'Moses und Aron' te dirigeren, een masterclass, samen met een aantal andere jonge componisten. "Je kunt hem alles vragen over de maatschappij van nu, hij heeft altijd een relevante reactie, en dat zegt iets over zijn kijk op het leven.

"Ik was 26 en Boulez luisterde naar mijn allereerste compositie, 'Athomus'. Hij was het meest gecharmeerd van het middendeel dat uit bijna niets bestaat, alleen een paar langzame, walmende akkoorden. Ik heb met weinig middelen een uiterste aan expressie proberen te bereiken. Dat idee sluit aan bij zijn denken over muziek. Boulez was confronterend, maar probeerde je wel iets mee te geven waar je wat aan hebt voor je eigen compositieproces.

"Boulez was van de generatie die een tabula rasa wilde en harmonie en melodie overboord gooide: alles wat te maken had met het verleden werd verboden. Een abstracte benadering van het componeren. Al vóór die masterclass was ik geïnteresseerd in zijn compositiestijl. Zijn orkestratiekunst - hij kan voor een grote bezetting heel transparant schrijven - vind ik fenomenaal. In mijn stuk 'Der Einsame im Herbst' kun je horen dat ik door hem ben beïnvloed, in de ragfijne orkestratie, een bepaalde doorzichtigheid.

"Tot Boulez' muziek doordringen is niet lastiger dan doordringen tot werk van andere componisten. Voor mij zit het geheim in veel luisteren. De stukken die ik het meest waardeer, heb ik veel gehoord. Na één keer weet je nooit genoeg. 'Rituel' schreef Boulez na het overlijden van zijn collega en vriend Bruno Maderna. Ik vind dat een groots werk, puristisch, maar met een emotionele ondertoon, zeer aangrijpend."