Peter van Straaten, groot tekenaar van klein leed en droevige humor

Zijn inktzwarte tekeningen vol ‘droevige humor’ hebben nog niets van hun kracht verloren, blijkt op een tentoonstelling over Peter van Straaten. De tekenaar van het menselijk tekort was zelf vreemd genoeg een vrolijke man.

Een man en een vrouw, beiden al wat ouder, liggen naakt in bed. Zij graait onder de dekens en roept uit: “Wat grappig. In mijn herinnering was-ie veel groter.”

Ai, pats! Die voel je meteen binnenkomen. Peter van Straaten is precies vijf jaar geleden overleden, maar zijn tekeningen hebben hun pijnlijk-humoristische effect nog niet verloren. Hoe deed hij dat toch? Een snelle schets met Oost-Indische inkt, een paar woordjes eronder en klaar. Met minimale middelen bracht hij de ‘droevige humor’, zijn handelsmerk, treffend over. De kunst van de eenvoud.

Ter nagedachtenis aan de grootmeester van het kleine leed stelt het Allard Pierson in Amsterdam een bescheiden deel van zijn werk tentoon. Er zijn honderd originele tekeningen te bewonderen. Je staat bovenop het handwerk: je ziet het corrigerende witsel en de geplakte stroken met verbeterde tekst.

Misschien valt er wat te lachen, luidt de titel van de expositie. Een understatement van jewelste. Van Straatens relativerende galgenhumor biedt welkome troost en verlichting, zeker in deze donkere, natte eindejaarsperiode vol coronamisère.

Enorm aanbod aan tekeningen

Het Allard Pierson bezit sinds 2020 een slordige 25.000 tekeningen, stripstroken, strippagina’s, brieven en manuscripten van de tekenaar. Zijn weduwe, beeldend kunstenaar Els Timmerman, deed de hele handel over aan de erfgoedinstelling, op voorwaarde dat er snel een tentoonstelling zou komen. “Dat wilden we graag doen”, zegt conservator Jos van Waterschoot. “Maar hoe maak je in vredesnaam een selectie uit zo’n enorm aanbod?”

Ze riepen daarom de hulp in van acht gastconservatoren, stuk voor stuk bewonderaars. Yvette van Boven, culinair auteur, selecteerde restauranttaferelen. Literatuurhistoricus en genderspecialist Maaike Meijer keek naar de ploertige mannelijkheid in de tekeningen. En hoogleraar klinische psychologie Willem van der Does boog zich over afbeeldingen waaruit Van Straatens diepe menselijke inzicht spreekt.

De weduwe zelf vulde ook een wand. Ze heeft tekeningen opgehangen uit haar privécollectie, normaal alleen bij haar thuis te zien. Sommige zijn hoogst erotisch, zoals die van een naakte, jonge vrouw. Ze dobbert wijdbeens op haar rug in een helder meertje, terwijl een eveneens blote man onder water zijn best doet om haar oraal te bevredigen. Of het lukt? Haar gelukzalige blik spreekt boekdelen.

Menselijke relaties tegen het licht

Van Straaten rekende deze tekening tot zijn favorieten, net als de prenten die eromheen hangen. “Het was vrij werk, geen opdracht”, verklaart Van Waterschoot. “Daar hield hij het meest van.” Dat geldt ook voor de tekening van een jongen die eenzaam en verlaten staat te kijken naar een boom in de verte. “Dit was de cover van zijn kinderboek Een jongen en zijn boom. Van Straaten vond het een prachtig boek, maar het werd geen succes. Het verhaal was misschien te tragisch. Dat pikten mensen niet van hem.”

Veel geliefder waren zijn tekeningen waarin hij menselijke relaties tegen het licht hield. Zo is er het gênante maar ook wel weer begrijpelijke tafereel van een woedende echtgenoot die van beneden door het trapgat omhoog schreeuwt: “Is het weer zo ver? Heb je weer een depressie?” Of neem de doodongelukkige vrouw die aan haar psycholoog toevertrouwt: “Ik zou beter kunnen scheiden, maar dat gun ik mijn schoonouders niet”.

Ondanks zijn zwarte, ironische blik was Van Straaten geen somberaar, verzekert de conservator. “Hij had een heel gelukkige jeugd en was een vrolijke, rustige man. Maar hij hield nu eenmaal van ‘droevige humor’, zoals hij dat noemde.” De kunstenaar zag daar zelf ook de paradox van in, blijkt uit een video-interview dat op zaal is te zien. “Hoe gelukkiger ik ben”, zei hij raadselachtig, “hoe zorgelijker mijn grappen.”

Wat zijn werk zo goed maakt, gaat Van Waterschoot verder, is de herkenbaarheid. “Van Straaten houdt ons een spiegel voor. Dat is soms pijnlijk, maar je raakt er nooit op uitgekeken. Het knappe is ook dat zijn werk tijdloos is. Veel tekeningen zouden net zo goed vorige week gemaakt kunnen zijn als twintig jaar geleden, vooral die over het dagelijks leven. Die hebben iets universeels.”

Spotten met grootheidswaan

Zelfs veel van zijn politiek getinte tekeningen blijven na jaren nog overeind. Zo zijn op de expositie enkele rake schetsen te zien over vluchtelingen en racisme. Ze leggen hypocrisie, naïviteit en goedbedoelde onhandigheid bloot, maar ook onverholen vreemdelingenhaat – nog altijd actueel.

Van Straaten dreef ook graag de spot met mannelijke grootheidswaan. De vadsige, zelfingenomen kantoorbaas die denkt dat hij zijn jonge secretaresse best even kan betasten, is een van zijn archetypes. Maar vrouwen komen er ook niet genadig vanaf. Ze zijn vaak rancuneus, ladderzat of hoerig. Van Waterschoot: “Een goede vriendin van hem, Renate Rubinstein, gebruikte hij vaak als hij een hysterisch typje wilde uitbeelden”.

Een kortstondig museumbezoek zou gegarandeerd helpen tegen een lichte winterblues, maar zit er door de lockdown nu niet in. Een prima alternatief is er op Twitter. Volg simpelweg het account ‘Peter van Straaten’ en je krijgt tweemaal per week een heilzame dosis zwarte inkt. Of: koop Peter’s Zeurkalender, die nog steeds nieuw uitkomt. Elke dag even lachen om je eigen leed of om dat van een ander, en voor je het weet is het jaar weer voorbij.

De tentoonstelling Misschien valt er wat te lachen is, als het na de lockdown weer mag, nog tot 13 maart te zien in het Allard Pierson in Amsterdam.

Lees ook:

Fotopionier Alexine Tinne was een van de markantste vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis

De negentiende-eeuwse ontdekkingsreizigster Alexine Tinne was ook ’s lands eerste vrouwelijke fotograaf van betekenis. Een vernieuwer met een inclusieve blik, blijkt uit haar tentoongestelde werk.