Pablo Neruda wekte met 'Canto General' de dromen van een continent tot leven

In 1971 kreeg Neruda de Nobelprijs voor de letterkunde. De 'Canto General', het opus magnum van zijn oeuvre, werd bij de uitreiking omschreven als het Zuid-Amerikaanse gedicht dat “het lot en de dromen van een continent tot leven wekt”. Neruda zei in zijn Nobelprijsrede dat zijn werk draait om de oudste riten van het bewustzijn: “Het bewustzijn mens te zijn en in een gemeenschappelijke bestemming te geloven.” Neruda maakte oprecht deel uit van het volk. In de 'Canto' zegt hij: “Ik schrijf voor het volk, hoewel het met zijn / landelijke ogen mijn poëzie niet kan lezen.” Misschien zeggen zij ooit: “'Hij was een kameraad'. / Dat is genoeg, dat is de kroon die ik verlang.”

Toen Neruda in 1935 als diplomaat in Madrid de Burgeroorlog van nabij meemaakte, nam zijn politiek bewustzijn een beslissende wending: hij werd in Chili parlementslid voor de communistische partij. Dertien jaar later bekritiseerde Neruda president Videla openlijk en werd hij vogelvrij verklaard. Hij dook onder en voltooide de 'Canto General', een werk van 342 gedichten over de tragische geschiedenis van de Amerikaanse volkeren. Het was een lofdicht op geestelijke en politieke bevrijders, geboren uit liefde en woede. De dagelijkse dreiging maakte de 'Canto' een heldendicht van het verzet. Na drie jaren ballingschap in Europa keerde Neruda in 1952 terug naar Chili.

De linksgeoriënteerde president Allende, die in 1970 aan het bewind kwam, benoemde Neruda tot ambassadeur in Parijs. Een jaar later bracht de Griekse componist Mikis Theodorakis, op de vlucht voor de dictatuur in zijn vaderland, een bezoek aan Chili. Tijdens een concert in de havenstad Valparaiso, geboorteplaats van Allende en Pinochet, hoorde Theodorakis enige muzikale vertolkingen van Neruda's gedichten. Hij besloot een interpretatie van 'Canto General' te componeren. Later schreef hij: “Toen ik Allende mijn plan voorlegde, was hij meteen enthousiast. Ik vroeg hem met welk gedichten ik moest beginnen. Allende nam een potlood en markeerde de gedichten die volgens hem het geschikst waren.”

Terug in zijn woonplaats Parijs vroeg Theodorakis Neruda te komen luisteren in de studio aan de rue Poliveau. “Hij kwam met zijn vrouw, zette zich rustig in een hoek en volgde de repetities gedurende de hele avond.” Een dag later werd Theodorakis uitgenodigd voor een diner op de Chileense ambassade. “Neruda nam een ingebonden uitgave van de 'Canto' en plaatste kruisjes naast enkele titels. Hij zei: 'Ik zou graag willen dat je ook voor deze gedichten muziek componeert, zodat er een afgerond poëtisch geheel ontstaat'.”

In februari 1973 werd Theodorakis naar de ambassade geroepen. Hij zou die zomer met zijn orkest op tournee gaan door Zuid-Amerika. “Neruda zei me: 'Ik moet terugkeren naar Chili. Allende heeft problemen, mijn land verlangt mijn aanwezigheid'.” Neruda nam ontslag om Allende bij een moeilijke verkiezingscampagne terzijde te staan.

Een week na de eerste uitvoering van 'Canto General' in Buenos Aires, was een optreden gepland in Santiago de Chili. Neruda had toegezegd een lezing te geven. Maar de reis naar Chili moest op het laatste moment worden afgeblazen. De secretaris van Allende liet weten: “Jullie kunnen nu niet komen. Wij hebben problemen en verwachten jullie over een maand.” In Venezuela hoorde Theodorakis van de staatsgreep van Pinochet en de dood van Allende. “Twee weken later stierf ook Neruda.” Theodorakis breidde zijn compositie uit met een 'Neruda Requiem Aeternam' en voerde het over de hele wereld uit. Pas in 1993, twintig jaar na de staatsgreep, klonk het legendarische oratorium voor solisten, koor en orkest in Chili.