Opperste concentratie voor een simpele zakdoek als ode aan de schilderkunst

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: zakdoeken.

Eerst was er de omgekeerde Nederlandse vlag waarmee de protesterende boeren hun punt maakten – in de scheepvaart staat die voor een noodsituatie. Ook bij tegenstanders van het coronabeleid was de vlag populair. Inmiddels hebben de demonstranten een tweede, op het oog wat minder beladen herkenningsteken uit de linnenkast gevist: de boerenzakdoek. De rode vierkante lap met witte versieringen wappert vrolijk mee aan auto’s en op en rond de spandoeken.

Ook de in 2017 overleden Nederlandse kunstenaar Daan van Golden had een bijzondere voorliefde voor de zakdoek. Hij gebruikte vooral het klassieke ruit- en streepmodel voor een hele serie schilderijen, halverwege de jaren zestig. Je ziet op een reproductie als deze nauwelijks waar je naar kijkt. Is het de zakdoek zelf, of is het een kopie in verf?

Het kleurpatroon van dergelijke zakdoeken – nu enkel nog bij specialisten te verkrijgen – is eenvoudig. Op het witte katoen lopen langs de randen enkele verticale en horizontale banen in verschillende tinten blauw, rood, bruin of groen. Op zijn schilderijen volgt Van Golden dit patroon zo nauwkeurig mogelijk. De strepen lopen zelfs verder over de rand van het schilderij. Alsof de zakdoek om het schilderraam is getrokken.

Gecontroleerd gepriegel als radicale wijziging

Waarom zou je zo’n simpel patroon schilderen? Voor Van Golden was het gecontroleerde gepriegel een radicale wijziging in zijn manier van werken. De kunstenaar, geboren in 1936 in Rotterdam, werkte eerst als bankwerker, later als etaleur. Zijn eerste schilderijen zijn impulsief, met veel klodders zwarte en witte verf. Dat veranderde toen Van Golden een lange reis ging maken naar India, Pakistan, Birma en Japan – in Japan zou hij samen met zijn vriendin twee jaar blijven.

Het impulsief schilderen trok hem niet meer, het was te willekeurig, ‘de magie was weg’. Om toch iets te doen, begon hij met het heel nauwkeurig naschilderen van een pakpapiertje. “Dat was het, merkte ik”, zei hij later. In een leeg atelier, met alleen klassieke muziek als achtergrond bij zijn Japanse lakverf, maakte hij in anderhalf jaar twintig schilderijen van pakpapier, thee- en zakdoeken.

Plakband

Het lijnenpatroon van horizontalen en verticalen schilderde hij door met plakband te werken. Dat klinkt simpel, maar het precies recht plakken van de tape vereist veel oefening. Tegelijk zijn de kruisende lijnen ook een echo van de kruisende draden van het schilderdoek zelf, ontdekte Van Golden. En daarmee zijn de schilderijen ook een ode aan de schilderkunst.

Dat de kunstenaar juist in Japan de zakdoek als onderwerp ontdekte, kan geen toeval zijn geweest. Want daar werden al rond het jaar 800 voor het eerst zakdoeken gebruikt - in de rest van de wereld snoot men de neus nog lang in de blote hand.

Ook de rode boerenzakdoek heeft oosterse invloeden: de bloemmotieven kwamen vanaf de zeventiende eeuw vanuit Azië naar Europa. Het rood was een van de weinige felle kleuren die makkelijk op een natuurlijke manier gemaakt kon worden. Dat gebeurde met meekrap, een plant die lang vooral in Zeeland intensief werd verbouwd.

Na de ontdekking van een synthetisch equivalent verdween meekrap van het land. Inmiddels lijkt het plantje weer bezig met een voorzichtige rentree: natuurlijke verfstoffen van eigen bodem zijn immers veel minder schadelijk voor het milieu.

Lees ook:

Paula Rego toonde de gruwelen van een illegale abortus in stemmig pastel

De vrouw kijkt boos en overtuigd tegelijk. Ze zit op de rand van een bed, ze leunt naar achter, haar blote benen steunen op de leuningen van twee krakemikkige vissersstoeltjes. Kunstenaar Paula Rego tekende hier in 1998 een vrouw die op het punt staat een illegale abortus te laten uitvoeren.