Op zoek naar alle ‘minzamen’ die Remi ooit heeft ontmoet

Nieuwe roman van Koen Peeters heeft opnieuw de ongrijpbaarheid van het bestaan als thema.

‘Geloof mij, soms is een roman meer dan een boek en dringt hij zich met ijzeren wil aan een schrijver op.’ Dit schrijft Koen Peeters in het nawoord van De minzamen. Een boek met een noodzaak, een dwingend karakter: het heeft iets ouderwets romantisch. Bij Peeters zijn objecten bezield, dat is waar hij over schrijft, over Afrikaanse beeldjes en maskers, voorwerpen die gemaakt zijn om de mens met het onvatbare in verbinding te stellen.

Waarom zou een roman dus geen ijzeren wil kunnen hebben? In De minzamen staan voortdurend verwijzingen naar de bezieldheid van voorwerpen: “Deze boeken zijn banale dingen, maar tegelijk zijn het ook rozige levende wezens van vlees en bloed.” Koen Peeters is een mysticus, nadrukkelijker nog dan bijvoorbeeld Oek de Jong en Frans Kellendonk.

Merkwaardige figuren

Met De minzamen keert Peeters terug naar zijn succesvolle en originele roman De mensengenezer, waarmee hij in 2017 de ECI-literatuurprijs won. Schrijver en amateur-antropoloog­­ Paul ontmoet zijn oude professor Remi bij toeval opnieuw en maakt op diens verzoek een overzicht van alle ‘minzamen’ die de hoogbejaarde antropoloog in zijn leven ontmoet heeft. Daarvoor spreekt hij met missionarissen, priesters, antropologen en psychologen, kunstenaars, verzamelaars, handopleggers. Kleurrijke en merkwaardige figuren, geleerde mensen en halve charlatans.

Volgens Remi hebben ze een ding gemeen, ze zijn allen minzaam, dat wil zeggen: zij hebben een bepaalde gevoeligheid voor mystiek, voelen zich in verbinding staan met het hogere en hebben er hun levensdoel van gemaakt de mensen te helpen met wat die niet kunnen begrijpen: hun sterfelijkheid, het toeval, het kwaad, alles wat hen lijkt te beheksen.

Een priester die succes heeft als exorcist

Remi is zelf een ‘minzame’, hij is de ultieme rationalist die met behulp van zijn verstand heeft vastgesteld dat er meer is tussen hemel en aarde, dat het mysterie bestaat – en als daar geen hogere macht voor verantwoordelijk is, dan is het de mens zelf. En o ja, die naam, Remi: een minzaam mens is van nature op zichzelf en eenzaam. Dat blijkt ook wel uit de bezoeken die Paul aflegt aan al die wonderlijke minzame types. Zo is er een priester die succes heeft als exorcist, niet omdat hij dat zelf wil maar omdat het hem gevraagd werd begon hij bepaalde rituele handelingen uit te voeren – en het bleek te helpen. In feite is hij een soort therapeut, net als pater Jakob met zijn wierook en ‘Bijbelse bricolage’, Bea met haar poppetjes die de ziel spiegelen en de licht frauduleuze handoplegger Pierre die net iets te gretig Pauls gedachten probeert te lezen. ‘Want: zouden minzamen zomaar belangeloos zijn?’

De roman bestaat uit de portretten van deze minzamen en Pauls ontmoetingen met zijn leermeester. De bezoeken van Paul aan de professor doen aan als Socratisch gesprekken. Dat is passend, want het boek is een eerbetoon aan Renaat Devisch, Peeters’ oude professor die ook in De mensengenezer al de gedaante van Remi had gekregen. Het gaat in deze roman ten diepste om het tonen van Devisch’ manier van denken, doceren, en zijn. Verwacht daarom geen spannend boek over Afrikaanse beeldjes en mysterieuze krachten. De minzamen is allereerst een filosofisch boek.

Krachteloze echo

Ondertussen spelen die beeldjes wel een belangrijke rol, net als in De mensengenezer. Remi­­ wil ook af van zijn indrukwekkende verzameling Congolese kunstvoorwerpen. Of liever: krachtvoorwerpen, want kunst is wat de westerling ervan gemaakt heeft. Peeters maakt duidelijk dat de geldwaarde die wij toekennen aan de beelden – gebaseerd op het antiekgehalte – niets te maken heeft met de waarde als ritueel object. Een Yaka-beeldje dat Remi aan Paul schenkt, blijkt vrij nieuw en dus waardeloos te zijn, maar steeds voelt Paul ongemak bij het beeld, hij wil ervan­­ af. Uiteindelijk geeft hij het beeld door aan een man die hij in Kinshasa ontmoet, zodat het beeld terug in Congo is en het misschien­­ zijn oorspronkelijk beoogde waarde­­ kan krijgen: mensen helpen of genezen.

Het valt niet te ontkennen dat De minzamen, hoewel zelfstandig te lezen, een De mensengenezer-revisited is. Personages, thematiek, beelden en plaatsen, alles komt terug. Beide boeken gaan over de ongrijpbaarheid van het bestaan, over mensen die het onvatbare proberen te vatten. Het fascinerende van De mensengenezer was dat het boek zelf ook iets onduidelijks en onvatbaars had, en zodoende samenviel met zijn thematiek. De sfeervolle scènes en beelden uit de Westhoek (de streek rond Ieper) en Congo hebben in De minzamen een wat krachteloze echo gekregen.

Daar staat wel iets tegenover. Het boek geeft een preciezer, duidelijker omlijnd beeld van de rol van ‘onzegbare krachten’ in het leven, en van hen die deze krachten proberen om te zetten in iets heilzaams. Dat is wat Koen Peeters beoogd moet hebben, wat hij bedoelde met de ‘ijzeren wil’ van dit boek.

Koen Peeters
De minzamen
Bezige Bij; 288 blz. €23,99

Lees ook:

Koen Peeters durft de vraag te stellen waar veel schrijvers zich lang niet meer aan gewaagd hebben

Sterft de mens een zinloze dood of kan hij wat uitrichten aan zijn leven, vraagt Koen Peeters zich af.