In de hoop op financiële steun, doorkruiste Albrecht Dürer de zestiende-eeuwse Nederlanden. Aken wijdt aan de reis een tentoonstelling, met onder meer het eerste portret van een zwarte vrouw uit de Europese kunstgeschiedenis.
‘Dit moet ik vastleggen’, moet de vijftigjarige Albrecht Dürer vaak gedacht hebben tijdens zijn reis door de Nederlanden. Tussen juli 1520 en juli 1521 tekende hij bijvoorbeeld het uitzicht uit een zolderraam over de daken van Bergen op Zoom, een slapende hond en een zwarte vrouwelijke bediende. Zo herkenbaar en levensecht dat we nog steeds over de schouder van de kunstenaar mee kunnen kijken.
Portretten van mensen en hun kostuums interesseerden hem het meest. Dürer (1471-1526) was als twintiger vanuit zijn thuisstad Neurenberg als eerste Duitse kunstenaar naar Italië gereisd en had een atelier waar hij en zijn medewerkers schilderijen maakten.
Maar het bekendst werd hij vanwege de houtsnedes en kopergravures van bijbelverhalen, daarnaast ook portretten van vorsten en niet te vergeten van zichzelf. Hij kreeg opdrachten van de grote vorstenhuizen en rijke kooplieden. Op zijn vijftigste was Dürer een superster in de prent- en schilderkunst. En nu hoopte hij ook de Nederlanders voor zich te winnen.
Daarvoor koos hij Antwerpen als uitvalsbasis – de Nederlanden toen waren heel wat groter dan het huidige Nederland. In het Suermondt-Ludwig-Museum in Aken, een van de steden die Dürer vanuit Antwerpen bezocht, is nu een grote tentoonstelling te zien waarbij de bezoeker met de kunstenaar meereist.
Er hangen zo’n negentig werken van Dürer en evenveel werken van tijdgenoten en navolgers uit talloze musea en collecties van de hele wereld: een ware schatkamer. Een uitgebreid gratis bezoekersboekje en heldere indeling geven ook de leek houvast bij het kijken. Voor thuis is er een indrukwekkende Duitstalige catalogus met 26 bijdragen van internationale kenners.
De expositie begint bij de achtergrond van de reis zelf. Die van Neurenberg naar Antwerpen, en de talloze excursies naar Brussel, Brugge, Gent, Mechelen, Zeeland, Nijmegen en Den Bosch – noordelijker zou de kunstenaar niet komen. Uit Dürers notitieboek, door hemzelf bijgehouden, weten we precies waar hij wanneer was, wat hij at, met wie hij zaken deed en hoeveel fooi hij gaf, tot op de stuiver nauwkeurig.
Geld was ook de belangrijkste aanleiding voor de reis. Lang werd gedacht dat Dürer enkel naar de Nederlanden reisde om zijn vaste inkomen veilig te stellen. Hij kreeg aanvankelijk een toelage van keizer Maximiliaan, die overleed in 1519. Diens opvolger, keizer Karel V, was geboren in Gent en werd in oktober 1520 gekroond in Aken. Daar moest Dürer dus bij zijn om ook de nieuwe keizer gunstig te stemmen. In de tentoonstelling liggen originele documenten waarmee de financiële garanties worden gegeven.
Landvoogdes Margaretha van Oostenrijk
Maar volgens het nieuwste Dürer-onderzoek was er nóg een persoon die overtuigd moest worden: Margaretha van Oostenrijk, dochter van Maximiliaan en vanaf 1507 landvoogdes van de Nederlanden, grofweg het tegenwoordige Nederland en België samen.
Op een prachtig anoniem portret is de roodblonde vrouw levendig afgebeeld, gesteven ragfijne kragen over haar zwarte mantel – ze was sinds haar twintigste twee keer weduwe. Vanuit Mechelen had ze tijdens het bezoek van Dürer de meeste zeggenschap over de Nederlanden. Dürer zou haar meerdere keren bezoeken om, zo stellen de makers van de expositie, een opdracht voor een altaarstuk te krijgen.
Overal waar hij kwam werd de kunstenaar ontvangen als een prins. In de negentiende eeuw was dat bezoek nóg aanleiding voor grote schilderijen van de Duitse kunstenaar in Vlaanderen, zo is in Aken te zien. In Antwerpen was hij diep onder de indruk van de processie die na Maria Hemelvaart werd gehouden, hij leed bijna schipbreuk bij Arnemuiden en ook bezocht hij Het Lam Gods van Jan van Eyck in Gent.
De bagage van Dürer
Dürer bekeek meer kunst. Bijvoorbeeld bij Margaretha, daar zag hij ‘veertig kleinere schilderijtjes, van een helderheid en kwaliteit zoals ik niet eerder heb gezien’. Fantastisch om één van diezelfde schilderijtjes, nu uit de collectie van de National Gallery in Londen, in Aken te kunnen zien.
Ook een deel van Dürers bagage hangt in Aken: afdrukken van zijn populaire prentenseries van het passieverhaal, zoals de 36-delige Kleine Passie. Die ruilde hij gedurende zijn hele reis voor andere kunst, eten, onderdak, baden, om te gokken en voor wijn. Dürer was een zuinige, zelfverzekerde kunstenaar én zakenman. Zijn signatuur, van de grote A met onder de poten een D, werkte als het tegenwoordige logo van een mode- of parfummerk.
Hoogtepunt van de tentoonstelling zijn de kunstwerken die Dürer maakte tijdens zijn reis. Fantastische, soms ingekleurde pentekeningen van vrouwen in klederdracht, de haven van Antwerpen en een ronduit grappige tekening van een walrus die hij hoogstwaarschijnlijk natekende van een wandschildering die hij zag op zijn terugreis, in Straatsburg.
Naast de handel in zijn prenten verdiende Dürer onderweg geld met het tekenen van portretten. Negentig moet hij er tijdens deze reis gemaakt en verkocht hebben, veel zijn verloren gegaan. Negen portretten hangen nu in Aken, naast enkele soortgelijke portretten van kunstenaarscollega Lucas van Leyden. Een imposante verzameling vlot neergezette gezichten uit de zestiende eeuw kijkt de museumbezoeker aan. Mensen van vlees en bloed, stevige karakters in zwart krijt en houts-kool.
‘Morin’ Katharina
Imposant is ook het intieme portretje van de ‘morin’ Katharina, de twintigjarige bediende van een Portugese bekende. De vrouw slaat haar ogen neer, met fijne arceringen fixeerde Dürer haar gezicht – het eerste portret van een zwarte vrouw uit de Europese kunstgeschiedenis. De kunstenaar gebruikte geen pen maar een zilverstift, waarmee je tekende op met lijm geprepareerd papier – iedere fout was zichtbaar. Maar liefst negentien van die tekeningen zijn in Aken verzameld.
Peter van den Brink, conservator en directeur van het museum in Aken, werkte zes jaar aan de tentoonstelling, die hierna nog doorreist naar de National Gallery in Londen. Een bijzondere prestatie, zeker met alle extra hobbels van de pandemie. Alle reden tot trots is er bijvoorbeeld op de ovalen ruimte met de portretschilderijen van tijdgenoten van Dürer, zoals Jan Gossaert, Joos van Cleve en Michel Sittow. Zo persoonlijk en menselijk, daar kan geen film tegenop.
Voor Dürer leek de reis geen succes. Margaretha gaf Dürer zijn opdracht niet, mogelijk omdat Dürers held Maarten Luther nog voor zijn vertrek uit Antwerpen in de ban werd gedaan en zijn geschriften werden verbrand. Daardoor waren ook de banden tussen Dürer en de overwegend katholieke Zuid-Nederlanders snel verbroken. In 1528 zou Dürer in Neurenberg overlijden aan een ziekte, mogelijk malaria, waarmee hij in Zierikzee besmet was geraakt.
Toch waren de tekeningen en later uitgewerkte prenten voldoende om nog lang door te werken op latere generaties, zo blijkt uit het laatste deel van de tentoonstelling. Al vond Dürer het werk van zijn bewonderaars zelden zo goed gevonden als dat van hemzelf, de tentoonstelling als geheel moet zelfs aan zijn hoge eisen hebben kunnen tippen.
★★★★★ Dürer war hier. Eine Reise wird Legende tot 24 oktober in het Suermondt-Ludwig-Museum in Aken te zien. Vooraf online of telefonisch reserveren, via suermondt-ludwig-museum.de. De catalogus kost ter plekke € 39.
Lees ook:
Mond, neus en ogen; toch is elk portret anders
Kunstenaars krijgen nog maar weinig betaalde opdrachten voor een portret. De meesten portretteren daarom hun vader, man, kinderen of zichzelf, blijkt uit de inzendingen voor de Nationale Portretprijs. Waarom heeft de portretkunst zo’n geringe status in Nederland?
