Oorlogsfilm ‘They shall not grow old’ kleurt het bloed rood en de modder bruin

Hoe was het voor een gewone jongen om infanteriesoldaat te zijn tijdens de Eerste Wereldoorlog? Om dag en nacht in de loopgraven te liggen, met luizen in je haren en ratten in je broekspijpen? De Nieuw-­Zeelandse regisseur Peter Jackson, die wereldfaam verwierf met de ‘Lord of the Rings’-trilogie, laat het je tot in detail beleven in de indrukwekkende documentaire ‘They Shall Not Grow Old’.

De film is een verslag uit de loopgraven zoals je niet eerder zag. Dat komt omdat Jackson uit honderden uren filmmateriaal, afkomstig uit het Imperial War Museum in Londen, een authentiek verhaal wist te filteren. Dit is geen documentaire waarin oude filmfragmenten aan ­elkaar worden gepraat door experts, maar waarin veteranen uit de Eerste Wereldoorlog – over de beelden heen – over hun ervaringen vertellen. Het zijn interviews met eersteklas getuigen, met mannen die de oorlog van 1914-1918 als jongens meemaakten en die Jackson vond in de archieven van de BBC. Ongelooflijk hoe mooi beeld en geluid samenvallen.

Herkenbaar en nabij

Je hoort de opwinding in de stemmen van de veteranen als ze vertellen over het grote avontuur dat ze tegemoet dachten te gaan. Vluchtend voor saaie, onderbetaalde baantjes meldden ze zich als vrijwilliger in het leger. Officieel moesten ze ­negentien jaar zijn, maar in de praktijk konden ze ook zestien of zeventien zijn, of zelfs veertien of vijftien. Het waren vaak nog kinderen en je hoort dat ze geen idee hadden wat hen te wachten stond. Na een training van zes weken stonden ze op een boot van Dover naar Calais, om van daaruit rechtstreeks de Belgische loopgraven in te marcheren.

Spectaculair is de metamorfose die de film ondergaat op het ­moment dat de soldaten aan het westfront arriveren: de zwart-witbeelden vullen zich met kleur. Opeens zien we de Eerste Wereldoorlog zoals de soldaten die ook hebben ervaren. De aarde is bruin. Het bloed is rood. En het is moeilijk te beschrijven, maar de overgang naar kleur heeft direct effect op je beleving van de oorlog. Alles is opeens heel herkenbaar en nabij. Dit is geen verre, oude wereld, maar iets wat onze (over)grootvaders hebben meegemaakt.

Gruwelijk

Jacksons Britse grootvader vocht in de Grote Oorlog. Het onderwerp lag de regisseur daarom na aan het hart. Hij wist dat hij er ooit iets mee wilde doen en toen het Imperial War Museum hem enkele jaren geleden benaderde en voorbeelden liet zien van het oude filmmateriaal, was hij meteen verkocht. Met het nieuwste van het nieuwste op het gebied van filmrestauratie werkte Jackson vier jaar lang aan de totstandkoming van een film over de Grote Oorlog, waarbij de 3D-technologie echt een ­dimensie toevoegt: je waant je met de soldaten aan het front. De première vorig jaar op het filmfestival van Londen en de aansluitende vertoning op de BBC vielen samen met de herdenking dat honderd jaar geleden een einde kwam aan de Eerste Wereldoorlog.

Hoewel er in langere pauzes ook ruimte is voor vertier (blind boksen en zelfs bordeelbezoek) laat Jackson vooral zien hoe gruwelijk het er in de loopgraven aan toe ging, terwijl de overlevers in de voice-over vertellen over de rampspoed die hen overkwam. Ze herinneren zich de granaatinslagen, dag en nacht, en de verwoestende effecten van fosgeen- en mosterdgas. Een kompaan kon opeens aan flarden geschoten worden en over je heen buitelen. De weeïge geur van lijken werd steeds indringender. De ratten die zich aan de lijken te goed deden, werden steeds dikker. “We vulden de loopgraven als sardines”, merkt een van de veteranen op.

Kanonnenvoer

Jackson voert het drama ook op, met constant artillerievuur, kogelregens, een lucht die verandert in een vuurzee en soldaten die banger en banger worden. De opdracht was vanaf het begin om zo veel mogelijk Duitse schutters te doden, maar je merkt ook dat de soldaten geen idee hebben waarom ze eigenlijk op ­elkaar aan het vuren zijn. Als het ­wapengekletter dooft, de doden worden geteld en de gewonden met shellshock tevoorschijn komen, helpen Britse en Duitse soldaten elkaar zelfs. Het zijn helemaal geen gezworen vijanden. Of zoals een van de ­veteranen verklaart: “We hadden geen wrok jegens de Duitsers. Het waren jongens zoals wij.”

‘They Shall Not Grow Old’ betuigt zich daarmee ook een formidabele antioorlogsfilm. Jackson laat nauwgezet zien hoe soldaten, velen nog nat achter de oren, als kanonnenvoer werden gebruikt. We zien mannen die soms recht in de camera kijken, naar ons. Jackson voegde geluiden toe, zoals de wind in de ­bomen, voetstappen in de modder, geklik van geweren. Soms zelfs horen we de stemmen van de soldaten, omdat Jackson ook met liplezers werkte. Die wisten in enkele gevallen woorden en korte zinnetjes te traceren.

Van een stille, zwart-witwereld is de Eerste Wereldoorlog zo het heden in getrokken, van de twintigste naar de eenentwintigste eeuw. Een unieke ervaring.

Filmrecensies

Elke week worden de nieuwste films besproken door onze recensenten. U leest de recensies hier.