F@ck This Job is al voorbijgesneld door het onderwerp dat de documentaire belicht: de razendsnelle, meedogenloze en massale onderdrukking van de vrije pers in Rusland.
Wie de media controleert, controleert de gedachten. Het is een trefzeker begin van de documentaire F@ck This Job. Die vertelt het verhaal van het Russische tv-kanaal TV Dozjd (TV Rain), tot voor kort de enige onafhankelijke tv-zender in Rusland. Maar op 1 maart liet het Russische Openbaar Ministerie de toegang tot Dozjd blokkeren. De zender ging op zwart en wie in Rusland de site bezoekt, krijgt een foutmelding.
Aanleiding voor de afsluiting van Dozjd is de berichtgeving over de Russische invasie van Oekraïne. Sindsdien mogen nieuwskanalen zich in Rusland enkel nog baseren op ‘officiële Russische bronnen’. Termen als ‘oorlog’ en ‘invasie’ zijn in de ban, er mag alleen worden gesproken van een ‘speciale militaire operatie’. Wie van het verplichte Kremlinjargon afwijkt, riskeert een boete van vijf miljoen roebel, grofweg 50.000 euro, of een gevangenisstraf van vijftien jaar. Of, inderdaad, sluiting.
Volgens de autoriteiten maakt Dozjd zich schuldig aan het ‘opzettelijk verspreiden van valse informatie over de acties van Russische militair personeel’ in Oekraïne. Zo kon het gebeuren dat F@ck This Job, nog geen jaar oud, al is voorbijgesneld door het onderwerp dat de documentaire belicht: de razendsnelle, meedogenloze en massale onderdrukking van de vrije pers in Rusland.
Een afgebrand medialandschap
Er zijn onderhand zo weinig onafhankelijke media over in het land, dat het vrije woord in verregaande staat van ontbinding verkeert. Vrijheid van meningsuiting is er een uitgehold begrip, een echo uit een ver verleden toen heel even de contouren van een liberale democratie zichtbaar werden in het postcommunistische Rusland. Wat resteert is een kaal, afgebrand medialandschap.
Maar ook voordat Dozjd in de ban ging, waren de omstandigheden waaronder kritische journalisten in Rusland werken al erbarmelijk. Neem de scène halverwege de film, waarin een journalist van Dozjd verslag doet van de massaprotesten op 6 mei 2012, de dag van Poetins derde inauguratie als president. Terwijl hij tussen de mensenmassa’s staat gaat het beeld op zwart. De autoriteiten verstoren de uitzending door middel van een cyberaanval. Verslaggevers van de tv-zender krijgen daarna in toenemende mate te maken met intimidatie door de overheid. Sommigen worden opgepakt, anderen fysiek aangevallen of geschaduwd en de politie valt de redactie binnen.
Een waterig democratisch zonnetje
De documentaire begint in 2008, een betrekkelijk zorgeloze tijd waarin er onder toenmalig president Dmitri Medvedev een frisse, westelijke wind in Rusland leek te waaien. Zijn motto ‘vrijheid is beter dan niet-vrijheid’ klinkt in de huidige Russische context als een misplaatste en macabere grap, maar destijds wakkerde het groot enthousiasme aan onder leiders in Europa en de VS en onder liberalen in Rusland zelf. Er scheen een waterig democratisch zonnetje in Rusland.
Ook in het leven van Dozjd-oprichter Natalia Sindejeva is het spreekwoordelijk gezien lente in 2008. Het is het jaar waarin ze trouwt met haar grote liefde Sasja en mede dankzij zijn fortuin haar droom kan beginnen: het opbouwen van een tv-imperium voor ‘optimistisch nieuws’. De gezellige, roze neonkleuren van het logo van Dozjd onderstrepen het frisse enthousiasme en de zorgeloosheid waarmee Sindejeva van start ging. De jonge hippe medewerkers op de redactie maken progressieve items over tolerantie en gayrechten, en halen de oppositie, onder wie Aleksej Navalny, voor de camera.
Autocratie
Fast forward naar 2020. Poetin zit inmiddels alweer acht jaar op de troon in het Kremlin en lijkt geenszins van plan het pluche af te staan. De president grijpt bovendien steeds vaker terug op repressie en de autocratie neemt onderhand orwelliaanse proporties aan. Demonstraties worden hard neergeslagen, verkiezingen zijn een farce, de rechtbanken zitten vol met jaknikkers, het parlement staat volledig onder controle van het Kremlin en de media komen verder in het nauw.
Sindejeva zit er niet veel beter bij. In de documentaire is te zien hoe de frisse moed van twaalf jaar eerder langzaam plaats maakt voor grote zorgen en angst. Om haar heen ziet ze het ene na het andere onafhankelijke medium als ‘buitenlands agent’ bestempeld worden. Een brandmerk dat voor veel Russen synoniem is aan landverraad en journalistiek werk nagenoeg onmogelijk maakt.
In 2021 komt alles in een stroomversnelling. Vrijwel direct na de terugkeer en arrestatie van oppositieleider Aleksej Navalny in Rusland intensiveren Poetin en zijn kompanen de heksenjacht op de vrije pers. Voor Dozjd voltrekt het noodlot zich in enkele maanden. In augustus 2021 krijgt de zender het stempel buitenlands agent, op 1 maart van dit jaar volgt de blokkering, en een dag later verlaat hoofdredacteur Tichon Dzjadko Rusland om een veiliger heenkomen te zoeken.
In de voorlopig laatste uitzending van Dozjd kwam het volledige nieuwsteam mét Sindejeva voor de camera om de kijkers gedag te zeggen. ‘Nee tegen oorlog’ waren hun laatste woorden.
Jarron Kamphorst (1990) is correspondent Rusland voor Trouw. Hij vertrok onlangs uit Moskou vanwege de strenge Russische perswetten en verblijft voorlopig in Nederland.
Navalny, portret van een energieke oppositieleider
Vergiftigd, gearresteerd, gedeporteerd naar een strafkamp. Als uitgesproken oppositieleider vangt Aleksej Navalny in Rusland veel wind. De Canadese Daniel Roher volgt hem vanaf zijn herstel na de aanslag op zijn leven in de documentaire Navalny. Op het platteland van Duitsland zien we Navalny en zijn gezin vrolijk appels voeren aan een pony. Roher schildert hem af als een energieke man die moeiteloos menigtes laat meebrullen: ‘Poetin is een dief!’
Aan politiek inhoudelijke gesprekken komen ze niet toe, en dat terwijl de activist ambities heeft zelf president te worden. Maar met het onderzoek naar de novitsjok-vergiftiging die Navalny ternauwernood overleefde, heeft Roher goud in handen. De scènes waarin Navalny koelhoofdig de daders uit de tent lokt, zijn onvergetelijk.
Navalny is de openingsfilm van Movies that Matter, te zien op 8, 9, 11 en 15 april op verschillende locaties in Den Haag.
Movies that Matter is een filmfestival over mensenrechten. Het vindt plaats in Den Haag, van 8 tot en met 16 april 2022. Ga voor recensies en interviews met regisseurs naar trouw.nl/moviesthatmatter.
Lees ook:
‘We moeten praten over seksueel geweld’
Marjolein Busstra haalde vier jongeren voor haar camera die tegen hun wil seksuele handelingen verrichten. In directe taal vertellen ze erover in haar documentaire Wij Praten Niet.
