Ontelbare routes door de steden in je hoofd

De 'Zes memo's voor het volgende millennium', in veel opzichten Calvino's literaire en intellectuele testament, bestaat uit vijf opstellen (het zesde bleef onvoltooid) over evenveel waarden die volgens hem moesten worden overgeleverd aan het nieuwe millennium, achtereenvolgens: lichtheid, snelheid, precisie, zichtbaarheid en meervoudigheid. Deze waarden zijn bij uitstek terug te vinden in Calvino's eigen oeuvre, waarbinnen 'De onzichtbare steden' een van vele hoogtepunten vormt.

Dit boekje heeft een complexe, structuur die toch vederlicht aanvoelt door het hoge vertelritme en door de grote stilistische en visuele precisie: Calvino's handelsmerk. Desondanks blijft het ongrijpbaar; je zou het een roman, een verhalenbundel, een dichtbundel, een reisverhaal, een essay of een dagboek kunnen noemen. Maar eigenlijk is het een combinatie van al deze dingen.

Tussen 1960 en 1963 begon Calvino te denken aan het project van de Onzichtbare steden. De moderne stad was toen een belangrijk thema in het culturele en literaire debat in Italië. Zelf reisde Calvino 1960 voor het eerst naar New York. Hij woonde in Turijn, maar pendelde regelmatig naar Parijs en Rome. 'De Onzichtbare steden' beschreef Calvino achteraf als 'een droom' die ontstaan was 'uit het hart van de onleefbare steden'.

Inderdaad voert dit magische boek ver weg van de onleefbare 20ste-eeuwse metropolen. Het borduurt verder op het allereerste reisverhaal van de Italiaanse literatuur, waarin de Venetiaan Marco Polo verslag doet van zijn reizen door de Oriënt en zijn langdurige verblijf aan het hof van de Chinese keizer Koebilai Chan.

In Calvino's postmoderne herschrijving schildert Marco Polo voor zijn gastheer de steden van diens onmetelijk grote keizerrijk. De keizer heeft deze steden nog nooit met eigen ogen kunnen aanschouwen: ze ontstaan dus letterlijk door Marco's beschrijvingen.

Marco's beschrijvingen zijn wonderlijk licht, snel en poëtisch. Calvino heeft eens gezegd dat hij door middel van zijn verhalen, personages, hemellichamen, steden, verhaalstructuren en taal -kortom de hele wereld- van overtollig gewicht wilde bevrijden. Marco Polo laat echter altijd een marge voor Koebilai Chans én onze verbeelding.

Waar eindigt de werkelijkheid, waar begint de verbeelding? Waar begint Marco's verbeelding, en waar die van zijn toehoorder? In hoeverre zijn de hier beschreven steden alleen mogelijke steden? Op verraderlijk speelse wijze vertelt Calvino ons zo over de tragische beperkingen van communicatie en taal. Zelfs met de helderste bewoordingen blijkt de wereld uiteindelijk onkenbaar en 'onzichtbaar'. Marco Polo blijft een vreemdeling in China, Koebilai Chan in zijn eigen rijk. Het leven is een reis door een rijk van tekens waarvan niet alleen de betekenis, maar zelfs het bestaan onzeker blijken. Maar reizen, in de zeer brede betekenis van het woord, blijft ons enige middel om kennis te vergaren.

Ook door de 'Onzichtbare steden' moet iedere lezer zijn eigen reis maken. Je kunt de beschrijvingen van de steden een voor een lezen, maar de complexe en elegante structuur van het boek nodigt uit tot ontelbare andere parkoersen. Calvino werd bijna gek bij het uitdokteren van de 'goede' volgorde van zijn steden.

Deze obsessie met structuur en de daaruit voortvloeiende combinatiemogelijkheden resulteerde in 9 hoofdstukken met 9 cursieve omlijstingen. Marco beschrijft de 55 steden in 11 thematische reeksen, die elkaar volgens een ingewikkeld patroon trapsgewijs afwisselen. In de 9 cursieve omlijstingen -een soort voor- en nawoord bij ieder hoofdstuk- treden Marco en Koebilai Chan met elkaar in dialoog.

In Calvino's dagboeken is na zijn dood een elegant parallellogram van getallen teruggevonden dat de ingewikkelde combinatie van meervoudigheid en lichtheid zichtbaar maakt. In de optelsom 55 'steden', 9 'omlijstingen' zien we de 64 velden opdoemen van Calvino's geliefde schaakbord; symbool van ontelbare combinaties en interpretaties, van oneindige betekenisrijkdom, maar ook van onkenbaarheid. Van het alles en het niets.