‘Onderdrukking geeft filmmakers inspiratie’

Ze is een van de beroemdste filmregisseurs van Polen: Agnieszka Holland (70). Maar sinds de rechts-­nationalistische partij PiS aan de macht is, voelt dat niet zo. “Ik ben 40 procent van mijn publiek kwijtgeraakt.”

Dat heeft volgens haar niet zoveel te maken met haar werk, het is de consequentie van haar politieke betrokkenheid. Regelmatig loopt Holland mee met demonstraties in Warschau tegen de huidige regering en laat ze zich in het openbaar negatief uit over de huidige machthebbers. “Polen die voorheen trots op mij waren, vanwege mijn ­internationale succes en mijn Oscarnominatie, haten mij nu. Ze worden beïnvloed door de rechtse pers. Het is jammer, want ik haat hen niet. Ik veroordeel mijn landgenoten niet ­omdat ze een andere mening hebben dan ik.”

Café lattes

Holland – innemend, klein van stuk – ziet dat haar geboorteland niet alleen in politiek opzicht, maar aan alle kanten uit ­elkaar valt. “Het gaat niet enkel om liberaal versus nationalistisch. Het gaat ook om jong en oud. De oudere generatie, vaak vrouwen van boven de vijftig, vinden de jongeren verwend. Ze maken zich enkel druk om café lattes en dure vakanties, luidt het verwijt. En dat maakt de jongeren weer boos.”

De Poolse regisseuse is even in Nederland om de Vrijheidslezing in het Amsterdamse debatcentrum De Balie uit te spreken. Ondanks haar leeftijd is ze drukbezet. Ze reist continu de wereld over en woont afwisselend in de Verenigde Staten, Frankrijk en Polen. Ze ervaart de opkomst van populistische en nationalistische leiders aan den lijve. Eerst kwam de rechts-nationalistische PiS-partij in Polen aan de macht. Vervolgens won Donald Trump de verkiezingen in de Verenigde Staten. “Frankrijk is voor mij momenteel de meest leefbare staat. Maar ook daar rommelt het, met de ­opkomst van de gele hesjes.”

Europa, Europa

Hoewel Holland de veranderingen persoonlijk betreurt, is het volgens haar een ontzettend interessante tijd voor filmmakers. De Poolse regisseuse, dochter van een Joodse ­vader die zijn familie verloor tijdens de Holocaust en een katholieke moeder, leerde het vak in het toenmalige Tsjechoslowakije waar ze de oppositie actief steunde. Haar werk viel op bij de beroemde Poolse filmregisseur Andrzej Wajda die haar vervolgens onder zijn hoede nam. Holland werd vooral bekend met haar films over de Holocaust. ‘Europa, Europa’ (1991), een film over een Joodse jongen die aan de Holocaust wist te ontsnappen door zich aan te sluiten bij de Hitlerjugend, werd genomineerd voor een Oscar. Ook haar film ‘In ­Darkness’ (2011) verwierf internationaal faam en gaat over de vervolging van Joden.

Holland viel op in Hollywood en regisseerde ook enkele afleveringen van de beroemde series ‘House of Cards’ (op Netflix) en ‘The Wire’ (op HBO). In haar meest recente serie ‘1983’, te zien op Netflix, kent een fictief Polen in 2003 nog steeds een communistisch regime. Een rechtenstudent en een rechercheur gaan in die serie ­samen op zoek naar de waarheid achter een reeks terroristische aanslagen die Polen in 1983 troffen en die vooral bedoeld leken om het land achter het IJzeren Gordijn te houden.

Wat heeft die serie te maken met de werkelijkheid?

“1983 is bovenal entertainment, het is een ­alternatieve geschiedenis. Het is geschreven door een Amerikaan die al een tijd in Polen woont en die in staat is om als buitenstaander naar de geschiedenis te kijken. Het concept is interessant: hoe zou Polen eruitzien als het nog steeds communistisch was? In de serie is duidelijk te zien dat het autoritaire regime de bevolking veiligheid biedt. De Polen voelen zich op een bepaalde manier belangrijk. Ze zijn misschien armer dan de buren, maar dat geeft niet, want ze zijn zich er niet van bewust.

“Het onderwerp, vrijheid versus veiligheid, is natuurlijk ontzettend actueel. Vrijheid is niet veilig. Het betekent dat je keuzes moet maken en dat je moet vechten voor je eigen welzijn. In die zoektocht kom je gevaren tegen. Wat we nu zien, is een ontsnapping aan vrijheid.”

Hoe komt dat?

“Voor mijn generatie en die van mijn ouders was de ervaring van de Tweede Wereldoorlog cruciaal voor ons functioneren. Het was de grondlegger voor de Europese Unie zoals we die nu kennen. Maar het Holocaust-vaccin, zo noem ik dat, is uitgewerkt.

“Er is een nieuwe tijd aangetreden met nieuwe uitdagingen, onveiligheid en grote veranderingen. Mensen zijn daar bang voor. Ze vinden het concept vrijheid overschat. Wat ­betekent het in godsnaam, vragen ze zich vertwijfeld af. Keuzevrijheid vergt veel werk en onderzoek. Wat als ik nu de verkeerde keuze maak? Het is veel makkelijker als iemand anders zegt hoe ik moet leven en welke waarden belangrijk zijn, zo is de gedachte. Je accepteert minder vrijheid omdat het makkelijk is en je voelt je er veilig door.”

Geldt dat ook voor u?

“Ik zou niet kunnen leven zonder vrijheid. Ik wil kunnen maken wat ik bedenk. Ik zou echt niet weten welke andere waarden ik belangrijker vind dan vrijheid. Het is cruciaal voor mij.”

Maar voor de Polen die op het rechts-nationalistische PiS stemmen geldt dat niet?

“Nee. Liberale politici zijn in veel opzichten blind geweest voor de problemen van de armere mensen. Dat merk je nu in Frankrijk waar Macron de verhoging van de benzineprijs verkeerd heeft ingeschat. PiS toonde zich in veel opzichten gevoelig voor de behoeften voor het armere deel van Polen. Niet alleen in financieel opzicht, ook als het gaat om gemeenschapszin.

“Ik omschrijf de huidige tijd vaak als leeg en eenzaam. Dat komt onder andere door de internetrevolutie. De solidariteit binnen bepaalde gemeenschappen is totaal weg. PiS zag dat en deed daar iets aan. Bijvoorbeeld door het opzetten van een katholieke radiozender die iets van die gemeenschapsstructuur terugbracht.”

Holland ziet een groot verschil tussen de oude en jonge generatie Polen. Als ze meeloopt in de demonstraties in Warschau ziet ze vooral vrouwen van middelbare leeftijd om zich heen. “Zij strijden voor het behoud van democratie. Ze hebben veel verloren tijdens de transitie van het communistische naar een kapitalistische regime begin jaren negentig. En toch hebben ze het gevoel dat de huidige regering hun iets belangrijks afpakt: vrijheid. Ze worden door Kaczynski (de politieke leider van PiS, red.) weggezet als communisten en voelen zich daardoor ontzettend vernederd.”

Hoe beïnvloedt de huidige politieke situatie in Polen uw werk?

“Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in politieke thema’s. Maar ik ben er ook voorzichtig mee. Ik wil geen eendimensionaal beeld van de werkelijkheid neerzetten. Films moeten dingen niet vereenvoudigen, maar juist laten zien hoe complex ze zijn. Er is geen simpele oplossing. Veel van mijn films gaan over autoritaire, fascistische of communistische regimes.

“In 2006 maakte ik samen met mijn dochter en zus een fictieve serie over de Poolse politiek die toevallig vandaag de dag erg relevant is. We wilden de Polen laten zien hoe ingewikkeld het is om een land op een democratische manier te besturen. Dat is namelijk veel complexer dan veel Polen denken. Toen al brokkelde het geloof in politici snel af. Het algemene beeld was dat politici vooral corrupt waren en het geld in de eigen zakken staken.”

Onderdrukking is altijd een belangrijk thema geweest in uw producties. Ziet u overeenkomsten tussen het Polen van de jaren tachtig en het huidige Polen?

“Nou, ik zie vooral verschillen. De ideologische steun voor het huidige regime is veel sterker dan tijdens de Sovjet-Unie. Het land is nu bovendien ontzettend verdeeld, en dat was toen niet het geval. Tenminste, het kwam niet aan de oppervlakte.

“Tijdens de Sovjet-Unie voelde ik me erg ­gesteund door mijn publiek. Je moest je verbergen, we bestreden censuur, maar je had wel het gevoel dat je werk gewaardeerd werd. Ik ervoer een zekere klik met mijn kijkers. Metaforen werden veel meer begrepen dan vandaag de dag. Het was heel inspirerend. Dat is nu heel anders. De samenleving is verdeeld en de verschillende kampen haten elkaar. Daardoor verlies ik een deel van mijn publiek.”

Ervaart u in het huidige Polen ook een zekere mate van censuur?

“Ik heb het geluk dat ik me in een speciale positie bevindt, want ik ben niet afhankelijk van subsidies. Ik werk in andere landen, en laat mijn projecten op andere manieren financieren. Maar dat geldt natuurlijk niet voor mijn Poolse collega’s. De huidige minister van cultuur is een echte believer, een sterke aanhanger van de rechts-nationalisten. Tot een paar jaar geleden was hij nog een liberaal. Ik weet niet wat er is gebeurd. Hij probeert het culturele leven naar zijn hand te zetten door bijvoorbeeld ­bepaalde musea, tentoonstellingen en films geen subsidies meer te geven.

“Ik moet wel zeggen dat hij binnen de filmwereld voorzichtig te werk gaat. Want meer dan andere artistieke beroepsgroepen zijn filmmakers liberaal. Poolse filmmakers zijn opstandig, meer dan bijvoorbeeld schrijvers.

“Binnen de literaire wereld heeft de minister minder te vrezen. Daar zie ik veel jonge schrijvers die zich afkeren van politiek. Ze komen minder snel in opstand tegen de huidige machthebbers en maken daar ook geen thema van. Ze verwoorden de situatie met een ironische of spottende ondertoon.

“Ik weet zeker dat, mocht PiS de volgende verkiezingen in november winnen, ook de Poolse filmindustrie harder aangepakt zal worden. Dan zullen ook de filmmakers zich waarschijnlijk in zekere mate conformeren aan de macht, want ze zijn afhankelijk van subsidies.”

Hongersnood

Toch ziet Holland een lichtpuntje. De grote steden worden over het algemeen bestuurd door liberale burgemeesters die filmmakers graag een hart onder de riem steken en die financieel kunnen bijdragen. “Ik zie echt grote solidariteit tussen de lokale machthebbers. Zij trekken sinds de moord op de burgemeester van Gdansk (hij was afkomstig van de liberale partij en werd twee weken geleden vermoord, red.) nog meer samen op. Dat biedt kansen.”

Holland stopt met praten en toont op haar iPad een poster van haar nieuwste film. Daarop is een graanstengel te zien met doodshoofden erin verwerkt, verwijzend naar de hongersnood in Oekraïne. “Ik vind dit een heel sterk beeld, maar de distributeur vindt het niet opbeurend genoeg”, zegt Holland lachend.

De film, ‘Mr. Jones’, gaat volgende week in première op het filmfestival in Berlijn. Het handelt opnieuw over actuele thema’s in historisch perspectief. Het gaat over een journalist, Mr. Jones, die zich in de jaren dertig vestigt in de Sovjet-Unie. Stiekem reist hij naar Oekraïne waar zich een grote hongersnood voltrekt die zorgvuldig geheim wordt gehouden door de autoriteiten. Hij probeert erover te publiceren, maar wordt in diskrediet gebracht door de beroemde New York Times-journalist Walter Duranty die correspondent was in ­Moskou. Hij beweert dat Mr. Jones liegt. “Het is een verhaal over de corruptie van de media, nepnieuws en verschillen tussen mensen. Ontzettend relevant dus.”

Lees ook:

De moord op de burgemeester van Gdansk is olie op het vuur in het toch al zo verdeelde Polen

Was de moord op de liberale burgervader van Gdansk politiek gemotiveerd of het werk van een gek? Het kamp van de nationalistische PiS-regering maakt zich sterk voor het tweede, maar dat lijkt Polen alleen nog maar meer te verdelen.

Onschuldcomplex leidt in Polen tot infantiele moraal

Oost-Europa heeft zwaar geleden, jawel. Veel landen in de regio lijden nu aan een slachtoffercomplex. Wie de vermoorde onschuld speelt, ontbeert inzicht in eigen falen.