FilmrecensieBabi Yar. Context
Oekraïne was tachtig jaar geleden net zo’n gruweltoneel als nu, laat deze documentaire zien
Babi Yar. Context
Regie: Sergei Loznitsa
★★★★★
Je gelooft je ogen niet. Het is juli 1941. De Oekraïense stad Lviv is bezet door Duitse troepen. Doden worden op elkaar gestapeld. Mensen worden met stokken geslagen. Een vrouw wordt aan haar haren over straat gesleurd. Tussen de menigte staan een naakte man en vrouw. Er klinkt gelach.
De schofterigheid. De barbarij. Maar wat in juni en juli 1941 in Lviv gebeurt, is nog maar de opmaat voor wat de nazi’s op 29 en 30 september van datzelfde jaar in Kiev aanrichten. In het Babi Jar-ravijn in het noordwesten van de Oekraïense hoofdstad worden 33.711 Joden door de nazi’s doodgeschoten. In Babi Yar. Context, de even belangwekkende als schokkende nieuwe documentaire van de Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa, wordt de historische massa-executie gereconstrueerd aan de hand van niet eerder vertoond archiefmateriaal.
Kino Ukraïna
Babi Yar. Context is vanaf donderdag te zien in de bioscoop. In het Eye Filmmuseum in Amsterdam vindt ’s avonds een vertoning plaats in aanwezigheid van regisseur Sergei Loznitsa. In Eye is van 8 t/m 26 mei ook een speciaal programma met Oekraïense films te zien: Kino Ukraïna. De opbrengst van de vertoningen gaat naar het Oekraïense filmarchief. Op de Eye Film Player zijn zes eerdere films van Loznitsa te bekijken, waaronder Maidan.
Extra schokkend is dat wat de nazi’s tachtig jaar geleden deden in wat toen Sovjet-Oekraïne heette, nu door de Russen wordt aangericht. Je ziet in de documentaire hoe steden worden vernietigd en met veel bloedvergieten ingenomen. Wat eerst een gewone stad was met trams en auto’s en vrouwen in witte jurken, is het volgende moment een ruïne. Er zijn beelden van doden, met de handen vastgebonden op de rug, zoals ze nu ook uit Oekraïne komen. Beelden van brandende huizen, ontredderde bewoners. Je kunt de beelden van toen en nu over elkaar heen leggen, het is beangstigend.
Amateurfilms van Duitse officieren en soldaten
Loznitsa, die al veel indrukwekkende documentaires maakte met overgeleverd filmmateriaal, werkt tegenwoordig met een researchteam dat voor Babi Yar. Context archieven in Oekraïne, Rusland en Duitsland uitploos en tal van filmische vondsten deed, in zwart-wit en kleur. Blijkbaar hadden veel Duitse officieren en soldaten amateurfilmcamera’s bij zich. Ze filmden het dagelijks leven in de Oekraïense steden, en dat is fascinerend om te zien.
Zo worden de nazi’s in Lviv (in de film is sprake van Lvov) door de bewoners begroet met bloemen en applaus. Een poster van Stalin wordt vervangen door een affiche van Hitler. Later, als het Rode Leger de victorie viert, wordt de beeltenis van Hitler, de grote bevrijder, weer verruild voor die van Stalin. De manier waarop mensen meebewegen met de macht zegt volgens Loznitsa ook iets over de afgrijselijke tragedie die zich in het Babi Jar-ravijn kon voltrekken. Ruim 33.000 Joodse bewoners van Kiev werden naar verluidt zonder protest van de lokale bevolking vermoord. Bekijk je een iets langere termijn, namelijk de periode 1941-1943, dan is zelfs sprake van 70.000 tot 100.000 Joden die in het Babi Jar-ravijn in Kiev werden doodgeschoten.
In de film die heel secuur door Loznitsa is gemonteerd – dat voel je aan alles – zien we de opmaat naar de tragedie en de afwikkeling. Dat laatste, de afhandeling, is minstens zo ontluisterend. In 1946 worden in rechtszittingen getuigen gehoord. Indruk maakt onder meer de getuigenis van Dina Pronicheva, een Oekraïense moeder die in 1941 in het Babi Jar-ravijn moest toezien hoe haar zoontje werd doodgeschoten. Zelf moest ze zich daarna stil zien te houden, liggend op een berg lichamen.
Oog om oog, tand om tand
Koude rillingen bezorgt de getuigenis van SS’er Hans Isenmann, die op bevel 120 Joden zegt te hebben gedood. Zeldzaam zijn de beelden die volgen van de executie van twaalf oorlogsmisdadigers in 1946. Onder de aanwezigen is Isenmann. De Duitser die zojuist nog voor de rechter stond, steekt zijn hoofd nu door de strop. Het centrale plein in Kiev is volgestroomd met burgers om de ophangingen te bekijken. Zelf noemt Loznitsa het een middeleeuwse, zo niet Bijbelse scène. En het is waar, wat je ziet is oog om oog, tand om tand. Onvergetelijke beelden.
Het belang van Babi Yar. Context valt nauwelijks te overschatten. Loznitsa, die zich zegt toe te leggen op de studie van dehumanisering, vindt dat je mensen in extreem moeilijke omstandigheden niet kunt veroordelen, maar dat je wel op de situatie kunt reflecteren. En dat is precies wat hij in zijn film doet.
De documentaire, gemaakt in samenwerking met het Babyn Yar Holocaust Memorial Center in Kiev, dat in 2016 werd opgericht om kennis te vergaren over de tragedie, biedt een helse blik op het verleden waarin – door de oorlog in Oekraïne en de Russische verwoestingen – ook het heden wordt gespiegeld. Toen het Holocaust-herdenkingscentrum in Kiev bij een Russische aanval in maart beschadigd raakte, werd dat door de Joods-Oekraïense president Zelensky omschreven als beyond humanity. De mensheid voorbij.
Wie is Sergei Loznitsa?
De Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa (57) is een van de meest geroemde filmmakers van dit moment. Loznitsa werd geboren in Wit-Rusland en groeide op in de Oekraïense hoofdstad Kiev. Als wiskundige specialiseerde hij zich in kunstmatige intelligentie. Ook werkte hij als vertaler Japans, maar uiteindelijk won zijn interesse in film het. Loznitsa leerde het vak aan de beroemde filmschool van Moskou en vooral in de praktijk.
De afgelopen kwarteeuw maakte hij dertig korte en lange films, niet alleen documentaires. Zijn vier speelfilms My Joy, In The Fog, A Gentle Creature en Donbass gingen allemaal in première in Cannes. Grote indruk maakte ook zijn documentaire Blockade, over de belegering van Leningrad tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Loznitsa woont sinds tien jaar met zijn gezin in Duitsland en staat te boek als een bevlogen chroniqueur van de Oost-Europese geschiedenis. Vorig jaar verscheen State Funeral in de Nederlandse bioscopen, een film over Stalins begrafenis als het fascinerende verslag van een massapsychose. In Maidan berichtte hij over de gewelddadig neergeslagen protesten in Kiev. En afgelopen jaar won hij met Mr. Landsbergis nog de hoofdprijs van het documentairefestival Idfa. In de film is te zien hoeveel moeite het Litouwen kostte om zich los te maken van de Sovjet-Unie.
Loznitsa trok zich in februari terug als lid van de European Film Academy (EFA). De organisatie betuigde solidariteit met Oekraïne, maar verzuimde volgens de regisseur om de oorlog te noemen en de barbarij te veroordelen. Daarna liet de EFA weten Russische films te zullen boycotten. Weer een misser. Loznitsa liet weten dat veel Russische filmmakers zich juist tegen de oorlog uitspreken en ook slachtoffers zijn.
Loznitsa’s nieuwste film, The Natural History of Destruction, gaat volgende maand in première in Cannes, zij aan zij met Tchaikovsky’s Wife van de Russische regisseur Kirill Serebrennikov.
Lees ook:
Documentaire ‘State Funeral’ over Stalins begrafenis is fascinerend verslag van een massapsychose
Voor de gemiddelde westerse toeschouwer is dit waarschijnlijk een twee uur durende nachtmerrie. Voor historici en sociologen (en filmliefhebbers) is het een eindeloos fascinerend verslag van een massapsychose.
