Odilon Redon bekijk je met je ogen én oren

Odilon Redon, alleen zijn naam heeft al iets mysterieus. Als je hem hardop uitspreekt, klinkt het alsof hij niet bestaat, maar een fantasiefiguur is. Net zoals de wonderlijke schepsels die zijn tekeningen, litho's en schilderijen bevolken: een hoofd met vleugeltjes dat klapwiekend het luchtruim kiest, spinnen met een menselijk gezicht, een hoofd in een eierdopje, zwevende oogbollen en figuren die half plant en half mens zijn.

Wat is dat toch met de Franse kunstenaar Odilon Redon (1840-1916), dat je niet goed weet wat je moet vinden van zijn werk, waaraan het Kröller-Müller Museum in Otterlo deze zomer een fraaie tentoonstelling wijdt. Aan de ene kant zijn z'n voorstellingen onweerstaanbaar. Ze zuigen de kijkers mee in een wereld die ze zelf niet hadden kunnen verzinnen. En dan zijn de prenten ook nog eens weergaloos knap getekend en hebben zijn schilderijen oogstrelende pigmenten.

Tegelijkertijd heeft zijn werk iets gekunstelds. Dat geldt vooral voor zijn portretten van vrouwen, die er allemaal bijna hetzelfde uitzien. Fragiele wezens zijn het, die met een onbewogen gezicht en half of helemaal gesloten ogen zitten te mijmeren, alsof ze in een andere voor ons onzichtbare wereld verkeren. Dat wordt nog versterkt door de schemerige en mystieke sfeer die om hen heen hangt. Na een aantal van die wezenloos voor zich uit starende vrouwen op een rij, krijg je er haast de kriebels van. Net zoals het ook kan gaan irriteren dat je niet echt vat krijgt op zijn werk. Wat wil de kunstenaar ons vertellen met zijn dromerige en mystieke fantasiewerelden?

Symbolisme

Om dat te doorgronden, moeten we eerst meer weten over de achtergronden van Odilon Redon, die altijd in de schaduw is gebleven van tijdgenoten Cézanne en Monet. Hij had niet veel met het impressionisme, dat toen in zwang was. In plaats van de zichtbare werkelijkheid te verbeelden, vond hij het uitdagender om een imaginaire wereld te creëren.

Daarmee is hij een typische vertegenwoordiger van het symbolisme, een stroming met een sterke hang naar het onderbewuste, het ongewone en onverklaarbare. Bij het grote publiek is het werk van Redon ook minder bekend dan dat van zijn beroemde tijdgenoten. Al zal het schilderij van de cycloop, dat zich met nog veel meer van zijn werk in de collectie-Kröller-Müller bevindt, voor veel mensen een aha-ervaring zijn.

Als beeldend kunstenaar brak hij pas door toen hij al tegen de 50 liep. Aanvankelijk ambieerde hij een carrière op het concertpodium. Redon had een passie voor klassieke muziek en literatuur en bekwaamde zich daar ook in. Hij speelde viool en piano, schreef en dichtte en kon ook nog eens goed tekenen. Zijn oudere broer Ernest, een muzikaal wonderkind, was zijn grote voorbeeld. De muzikale top zat er voor Odilon niet in, al was hij goed genoeg om tweede viool te spelen naast zijn broer tijdens concerten in Bordeaux, de stad waar hij opgroeide in een rijke familie.

Na een opleiding bij de graficus Rodolphe Bresdin in etsen en lithograferen, vertrok hij naar Parijs, waar hij begon met het tekenen van zwart-witte fantasiebeelden. Pas later kwam er kleur in zijn werk. Voor zijn noirs liet hij zich inspireren door boeken van zijn favoriete schrijvers Gustave Flaubert, Edgar Allen Poe en Charles Baudelaire. Ook haalde hij thema's uit de mythologie en de Bijbel, zoals het gevleugelde paard Pegasus en Salomé als de femme fatale met het afgehakte hoofd van Johannes de Doper. Ook combineerde Redon litho's met zijn eigen teksten. Dat literatuur een belangrijke rol in zijn kunst speelt, is wel bekend. Met deze tentoonstelling laat gastconservator Cornelia Homburg zien dat er ook dwarsverbanden zijn met de muziek waar Redon van hield. Wagner, Bach, Beethoven, Berlioz, Debussy en Schumann waren zijn favorieten.

Suggestie van muziek

Direct zichtbaar zijn die invloeden niet. Alleen op de litho 'De hemelse kunst' duikt een violist op. Daarnaast zijn er wel verwijzingen naar zijn grote liefde voor de opera's van Wagner. onder meer in de prenten van Brünnhilde en Parsifal. Het ging Redon volgens Homburg ook niet om letterlijke verbeelding, maar om het oproepen van de suggestie van muziek of een melodie op de achtergrond. Dat verbeeldt hij onder meer in de vele figuren met gesloten ogen die verwijzen naar een onzichtbare werkelijkheid, gevuld met muziek.

Zelf noemde Redon zich een 'symfonische schilder'. Hij zei: "Ik ben geboren op een golf van geluid". Muziek, literatuur en beeldende kunst waren voor hem onlosmakelijk met elkaar verbonden en dat wilde hij tot uiting brengen in zijn werk. Hij geloofde heilig in het idee van de synesthesie, dat in de late negentiende eeuw populair was: door meer zintuigen tegelijk aan te spreken kan een intensere beleving ontstaan. Net zoals een geur een lang vervlogen gebeurtenis kan oproepen, kan een bepaalde kleur aan een melodie doen denken.

Wie zich wil laten meevoeren in de wereld van Redon, moet deze tentoonstelling dan ook ondergaan als een zintuiglijke belevenis. Dus kijk niet alleen met uw ogen, maar ook met uw oren. Dan klinken in Redon's 'symfonieën van kleuren' misschien ook de vage echo's van muziek door.

★★★★☆
Odilon Redon, la littérature en la musique Kröller-Müller Museum, Otterlo. Te zien tot en met 9 september.

Lees ook:

Helene Kröller-Müller: een sterke vrouw met kunst als levensdoel

Helene Kröller-Müller vond vrouwen zwakke wezens, maar dirigeerde zelf wel de hele boel. Haar complexe en onbuigzame karakter deed velen van haar vervreemden, maar droeg ook bij aan het realiseren van haar missie: een monument van cultuur voor het Nederlandse volk.