Nieuwe chef-dirigent Lorenzo Viotti gaat gerust skateboardend over het podium

Boksen, skateboarden, over daken sprinten. Chef-dirigent Lorenzo Viotti wil muren slechten, gewaagd leven en de geheime wereld van klassieke muziek ontsluiten voor een nieuwe generatie. ‘Ik mis de groove, het risico, de gulheid.’

Een donderdagochtend, halverwege augustus. Lorenzo Viotti (31) tikt middenin een repetitie af en zegt op een alleraardigste toon tegen zijn musici: “Sorry, maar dit klinkt te veel als klassieke muziek”. Da’s best een kloeke en ongewone uitspraak voor een dirigent. “Er moet meer energie in”, vervolgt hij, “en het moet dwingender, trotser. Niet mompelen, laat van je horen. Als het straks te luid blijkt te zijn, dan lossen we dat later weer op. Riskeer het. Durf!”

Risico nemen, lef tonen, het zijn woorden die Viotti op deze en volgende repetities regelmatig herhaalt. Als mantra’s. En hij heeft onorthodoxe repetitiemethodes, blijkt later. Maar niets is dan ook ‘gewoon’ aan deze Zwitser die zaterdag officieel begint als chef-dirigent van De Nationale Opera (DNO) en het Nederlands Philharmonisch Orkest (NedPhO).

Skateboardend over het operapodium

Dat ongewone bleek bijvoorbeeld al uit twee interviews over zijn nieuwe baan in Amsterdam, die vorige maand verschenen. Het ene stond in het serieuze, Britse vakblad Opera, het andere in Men’s Health, het tijdschrift waarin gezonde, sportieve mannen hun sixpacks en biceps tonen. Viotti stond daar nog net niet op de cover, maar de foto’s binnenin laten een uiterst fitte en stoere bokser zien.

En dan het filmpje waarmee de beide werkgevers hun nieuwe chef introduceren! Skateboardend over het operapodium en door de stad op sneakers in een fluwelen smoking, onder water zwemmend, spaghetti slurpend, over daken springend, dirigerend – ook dat ja – om uiteindelijk bovenop het dak van hotel De l’Europe uit te kijken op zijn nieuwe werkplek aan de Amstel: de Nationale Opera & Ballet.

De critici en puristen hebben hun botte messen uiteraard al door de slijpmachine gehaald. Je hoort ze denken: ‘Alleen maar buitenkant, weinig inhoud, pure imagebuilding’. Je begrijpt hun verwarring, want welke chef-dirigent heeft zich nou ooit boksend met ontbloot bovenlijf gepresenteerd? Of in een chique pak een springparcours over daken afgelegd? Maar waarom kan dat eigenlijk niet? Viotti zelf haalt er zijn gespierde schouders over op, en legt uit.

‘Sport en fitness zijn een deel van mijn leven’

“De Men’s Health had nog nooit een dirigent op de pagina’s gehad. Zij waren in het begin net zo verbaasd als de mensen nu uit het klassieke muziekcircuit, en wisten eerst niet zo goed wat ze me moesten vragen. Natuurlijk begrijp ik dat deze foto’s kunnen overkomen als een pose, zo van: ‘Kijk mij eens’. Maar ik ben wie ik ben. Sport en fitness zijn een deel van mijn leven, net als muziek. Ik sta soms twaalf uur op een dag te dirigeren, en dat vind ik prima, maar dat blijft niet zonder gevolgen voor mijn lijf. De pijn in mijn rug die dat kan opleveren, ondervang ik door fit te blijven.

“Er wordt vaak gezegd tegen jonge musici dat ze moeten oppassen met sporten, omdat het te gevaarlijk is, omdat het risico op blessures groot is. Daar verbaas ik me over. En Men’s Health is overigens niet zomaar een willekeurig tijdschrift, het gaat daarin heel serieus over gezondheid. Het blad past bij mijn sportieve en vegetarische leefstijl. Ik zou nooit zomaar poseren voor een andersoortig tijdschrift.”

“Ook voor het introductiefilmpje wilden we de nadruk leggen op het feit dat ik als klassiek musicus, als dirigent nogal atypisch ben. Laten we dan ook helemaal losgaan heb ik gezegd: dirigeren, rappen, boksen, drummen, skateboarden. Ik heb op het skateboard in het theater verschillende trucs gedaan, en ben een paar keer flink gevallen. Zo’n filmpje is wellicht een manier om een nieuwe generatie dichter bij ons te brengen. De tekst in het filmpje heb ik zelf bedacht, en de muziek eronder is onze eigen NedPhO-opname van Tsjaikovski’s Zesde symfonie.”

Dit is wat Viotti onder andere zegt in die clip: ‘Wow, het is een ongelofelijke wereld, de wereld van klassieke muziek, de wereld van opera, ballet, concerten, poëzie, drama en actie (...) en ja, misschien heeft mijn wereld zijn geheimen wel te lang voor zichzelf gehouden, maar laat mij hem voor je openen. Ik kan niet wachten je te ontmoeten.’

Niet zomaar modieus bla-bla

Relevant zijn in deze tijd, risico’s nemen, het avontuur aangaan. Het is duidelijk wat Viotti bedoelt, en het is niet zomaar het modieuze bla-bla dat je tegenwoordig vaak hoort als het gaat over het bereiken van jongeren en nieuwe bevolkingsgroepen. Viotti heeft concrete plannen, wil bijvoorbeeld repetities vaker openbaar maken, waarbij hijzelf met microfoon in de hand uitleg geeft over wat ze daar in die cultuurtempels allemaal voor geheimzinnigs aan het doen zijn. Muren slechten dus. “Dit operahuis en dit orkest zullen zo opwindend worden. We gaan een nieuwe bladzijde omslaan, onderzoeken hoe we kunnen veranderen zonder onze topkwaliteit te verliezen.”

Zaterdag begint zijn chefschap met Alexander von Zemlinsky’s eenakter Der Zwerg, maandag gevolgd door een geënsceneerde versie van Joseph Haydns Missa in tempore belli (een mis voor oorlogstijd), een experiment waaraan naast zangers en musici ook dansers, elektronica, een dj en acteurs meedoen. “We laten iedereen zien dat we met z’n allen weliswaar verschillende talen spreken, maar dat we met veel plezier samenwerken. Hier zijn we, we gaan iets nieuws proberen, kom maar kijken en luisteren. We nemen een risico, niet vanwege de combinatie van Haydn en elektronica, maar omdat we alle mogelijkheden van dit mooie operagezelschap en orkest benutten. Het is een startpunt, maar ik wil het mogelijk maken om met dit soort experimenten door te gaan.”

Weg met dat gepoederde en geparfumeerde

Een bijzonder en avontuurlijk startpunt in twee etappes dus. Tijdens verschillende repetities voor die beide producties blijkt dat Viotti ook binnen zijn eigen wereld muurtjes slecht.

Op de genoemde donderdagochtend, als hij zegt dat het allemaal te veel naar klassieke muziek klinkt, vraagt hij de musici om hun partijen in het Agnus Dei van de Missa niet te spelen, maar te zingen. Met bocca chiusa, met gesloten mond. Schuchter doen de musici wat van hen gevraagd wordt. Het klinkt prachtig. Als ze daarna dezelfde passage spelen, is er een wereld van verschil en zitten de musici allemaal verbaasd met een brede glimlach te musiceren.

Een week later gebeurt er iets vergelijkbaars met het koor, dat naar Viotti’s mening te weinig vanuit de tekst zingt. Hij laat ze de woorden uitspreken met accenten en overdreven dictie. “Ik wil een extatisch Gloria, weg met dat gepoederde en geparfumeerde. In het orkest hoor ik een feestelijke stemming, maar in het koor niet. Jullie zingen te lyrisch, schuldbewust haast, alsof je medelijden met jezelf hebt. Niet doen. We zijn hier in het theater, niet in de kerk. Ik mis de groove, het risico, de gulheid.”

Hoffelijk en genereus

Het is voor het eerst tijdens al die repetities dat Viotti lichtelijk geïrriteerd raakt. Alle andere keren blijft hij weliswaar veeleisend, maar is altijd hoffelijk, dankbaar en genereus.

“Ik verlies nooit mijn geduld, en word niet snel kwaad. Die irritatie kwam omdat niemand geconcentreerd was op dat moment. Er was sinds de vorige repetitie geen vooruitgang geboekt. Dergelijke repetities vind ik zwaar, en ze kunnen mijn hele dag verpesten. Ik ben een slechte acteur en dan wordt het weleens zichtbaar dat ik uit mijn hum ben. Maar als leider van het geheel moet je je kalmte bewaren en ondanks alle stress de tijd te vinden om weer adem te halen met elkaar.

“Ik heb zelf gezongen in het koor van de Wiener Singverein. Dirigenten als Nikolaus Harnoncourt en Pierre Boulez werkten met ons altijd vanuit de tekst, hamerden op woorden en sferen. Als je niet kunt zingen, kun je ook niet ademen. Zingend ben je naakt, en ineens realiseren musici zich dan dat de frase die ze spelen extreem lang is, en dat daar natuurlijk een cesuur in moet zitten om adem te halen. In deze mis van Haydn zit naast al het serieuze ook veel uitbundige lichtheid. Het is operamuziek, Haydn kende alle opera’s van Mozart. En in Haydns mis zit zoveel C-groot. En wat hebben we C-groot in deze tijden nodig. Laat het horen!

“Ik heb vaker Mozarts Requiem gedirigeerd, en dan hoorde ik aan het begin van de repetitie vaak te veel klassieke muziek. Ik moet dan echt tegen het koor zeggen: ‘Hé, dit mag dan wel een requiem zijn, maar jullie zijn zelf nog niet dood, hè!’ Mozart was een vieze man, improviseerde erop los, was in alles het tegengestelde van wat de maatschappij over hem dacht. Dat moet je kunnen terughoren, ook in zijn Requiem.”

Viotti wilde absoluut in Amsterdam gaan wonen, een thuisplek creëren, aarden na al die jaren van heen en weer gevlieg. Hij had een huis op het oog, zijn bod was al geaccepteerd toen bureaucratische rompslomp de koop dwarsboomde. Een ingewikkeld verhaal over Zwitserse banken en geen ingezetene zijn in Nederland. Het heeft hem vreselijk teleurgesteld. Al het gedoe heeft zijn wens om ooit een eigen Amsterdams huis te hebben volledig verwoest.

Een oude Gazelle

“Maar een eigen fiets heb ik wel”, lacht hij. “Ik kocht een oude Gazelle van de jongens bij wie ik altijd een fiets huurde. Die zijn helemaal gepassioneerd van rijwielen. Ze hebben wel twaalf uur gewerkt aan die fiets, tot het op een kunstwerk leek. Voorzichtig vroeg ik of die soms te koop was, en nu is hij van mij. Dat maakt een hoop goed. Die regenjas trouwens ook. Geen huis, wel een Gazelle en een regenjas, daarmee ben je ook al half een Amsterdammer, toch? Al die regen sinds ik hier ben, is wel goed voor die twee projecten geweest, omdat ik als zonliefhebber noodgedwongen veel binnen ben gebleven.”

Vanavond dus de première van de opera Der Zwerg. “Het thema van de opera past prima in deze tijd. Willen we leven in een illusie of in de harde realiteit? En we hebben in ons leven allemaal weleens de vergissing gemaakt door hard te oordelen over iemand, zoals dat hier de dwerg overkomt. En dan leven we ook nog allemaal in onze telefoon, in onze eigen illusie. Regisseur Nanouk Leopold heeft alle personages daarom in een soort doos geplaatst. Er is geen direct contact. De jonge generatie zit gevangen in die realiteit, leeft achter dat schermpje. Ja, ik ben zelf ook druk op de sociale media, maar ik gebruik die meer als een hulpmiddel voor mijn kunst. Ik kan makkelijk een maand zonder Instagram leven. Vroeger wisten we niet beter. Ik speelde met mijn broer en zusjes in de tuin.

‘Ik wilde een heel groot orkest’

“De keuze voor een openingstitel moest pragmatisch zijn en was dus vrij beperkt. Een pauze kan nog steeds niet, dus moest de voorstelling binnen anderhalf uur passen. Ik ben groot fan van deze muziek, en ik wilde per se een heel groot orkest, zeker na al die beperkingen van het afgelopen jaar.”

Dat enorme orkest zit op een maandagmiddag in augustus in volle formatie in het Concertgebouw. Het is de eerste samenkomst na de zomervakantie, en Viotti’s eerste officiële repetitie als chef-dirigent. Er zijn bloemen, toespraken, het orkest juicht. “Eindelijk is het officieel”, zegt Viotti tegen de musici, “maar het voelt al helemaal als familie”. Dan heft hij zijn baton en stroomt de muziek.

Der Zwerg van Zemlinsky, in een regie van Nanouk Leopold gaat vanavond in première bij De Nationale Opera. Twee dagen later volgt Missa in tempore belli van Haydn in een regie van Barbora Horáková. Op 25 en 26 september volgt het eerste concert van het NedPhO in het Concertgebouw, met muziek van Rossini, Schubert en Strauss. Er zijn voor alle voorstellingen nog kaarten. www.operaballet.nl, www.orkest.nl

Lees ook:

‘Ik dirigeer het liefst zonder baton’

Lorenzo Viotti zou pas over twee jaar bij De Nationale Opera debuteren. Maar na veel kunst- en vliegwerk opent hij onverwacht het nieuwe seizoen daar. Met behulp van een bewonderde regisseur, een geliefde zangeres en twee titels waar Viotti onmogelijk ‘nee’ tegen kon zeggen.