Nepnieuws voedt de behoefte aan ‘echt’; documentaires wurmen zich tussen de populaire speelfilms

Het was een bijzonder filmjaar, kun je wel zeggen, waarin nogal wat bioscoopfilms werden uitgesteld en streamingdiensten als het Amerikaanse Netflix en Nederlandse Picl floreerden. Maar aan één ­traditie werd tijdens de pandemie niet getornd: de ­meeste landen stuurden keurig op tijd een film in voor de Oscars. Het is misschien moeilijk voor te stellen dat de Hollywood-gemeenschap volgend jaar weer samenkomt om de films van dit ongewone filmjaar te vieren, maar de bedoeling is toch echt om de show in april (iets later dan normaal) weer op te tuigen.

De Nederlandse filmwereld gunde zichzelf een ­primeur door met ‘Buladó’ een drama in te dienen dat ­gemaakt is op Curaçao en dat – heel knap – via een ­hedendaags tienermeisje verhaalt over de slaventijd. ­Suriname stuurde het dovendrama ‘Wiren’ in en doet voor de allereerste keer mee in de geschiedenis van de Oscars. Ook opmerkelijk: er zijn dit jaar nogal wat documentaires ingediend voor de categorie ‘beste internationale film’, die al decennialang speelfilms als winnaars voortbrengt, omdat dat de enige inzen­­­­dingen waren.

De laatste tijd is er voorzichtig iets aan het veranderen, ten gunste van de documentaire. Want waarom zou een documentaire niet tot beste film kunnen worden uitgeroepen? De grote internationale filmfestivals lieten eerder zien dat het mogelijk is. Michael Moore’s ‘Fahrenheit 9/11’, een combinatie van serieuze onderzoeksjournalistiek en satire, werd bekroond met de Gouden Palm in Cannes. De Italiaanse documentarist Gianfranco Rosi maakte zelfs een dubbelslag door met ‘Sacro Gra’ en ‘Fuocoammare’ respectievelijk Venetië en Berlijn te veroveren.

Zo zagen we hoe ‘Honeyland’, het beeldschone documentaireportret van een vrouwelijke imker in Noord-Macedonië, het eerder dit jaar opnam tegen ­‘Parasite’, de Zuid-Koreaanse tragikomedie die als grote Oscarwinnaar uit de bus kwam. Dit tot afgrijzen overigens van president Donald Trump die zijn ongenoegen op onnavolgbare wijze uitte: “We hebben genoeg handelsproblemen met Zuid-Korea, en dan geef je ze de prijs voor de beste film van het jaar?”

Voor de 93ste Oscaruitreiking van volgend jaar hebben zes landen in plaats van een speelfilm een documentaire ingestuurd. Italië gooit hoge ogen met ‘Notturno’, Rosi’s aangrijpende odyssee door het Midden-Oosten. Chili zet zichzelf op de kaart met ‘The Mole Agent’, over een bizarre undercover-operatie in een bejaardentehuis met een 83-jarige privédetective in de hoofdrol.

Veelgeroemd is ook de Roemeense Oscarinzending ‘Collective’ van Alexander Nanau. De documentaire herbergt een duizelingwekkend journalistiek onderzoek naar het corrupte zorgsysteem in Roemenië, aangezwengeld door een brand in een nachtclub in Boekarest die veel slachtoffers eiste, vooral ná de ramp: de meesten (vooral jongeren) vonden niet de dood in de vlammenzee, maar kwamen om door bacteriële infecties in lokale ziekenhuizen.

Documentaires, de een nog origineler dan de ander, wurmen zich tussen de speelfilms, alsof ze stilletjes bezig zijn met een emancipatieslag. Het lijkt de logische uitkomst van een tijdperk van fake news. In een jaar van fabels en feiten is er misschien wel extra behoefte aan films waaraan gedegen journalistiek onderzoek ten grondslag ligt.

‘Collective’ is zo’n film in het kwadraat: een documentaire met in de hoofdrol de speurneuzen van een nationale krant die laag na laag een groot corruptieschandaal afpellen en het monster in de bek durven kijken.

De beste films volgens Belinda van de Graaf

1 The Souvenir - Joanna Hogg

Deze Britse film is de ontdekking van het jaar: een coming­­ of age-verhaal over een filmstudente in de Londense jaren tachtig die opgaat in een turbulente liefdesrelatie terwijl ze ook haar stem als kunstenaar probeert te vinden. Regisseuse Joanna Hogg blikt terug op haar ­eigen studententijd en trekt samen met hoofdrolspelers Honor Swinton Byrne en Tom Burke een prachtig asso­ciatief bouwwerk op met brieven en dagboeken, Britse popsongs en een schilderij van Jean-Honoré Fragonard.

2 House of Hummingbird - Bora Kim

Van de vele films van en over vrouwen die dit jaar verschenen, maakten de tienermeisjesportretten van twee debutantes indruk: het Australische ‘Babyteeth’ van Shannon Murphy en het Zuid-Koreaanse ‘House of Hummingbird’ van Bora Kim. In het laatste drama ­worden we meegezogen in de wereld van een introvert schoolmeisje in Seoul dat verlangt naar een soulmate, niks meer en niks minder.

3 Farewell Paradise - Sonja Wyss

De Amsterdamse regisseuse Sonja Wyss ging een groots experiment aan: een documentaire in de vorm van een fascinerende, psychotherapeutische sessie waarin ze als een detective haar gescheiden ouders en drie zussen ­ondervraagt over het gezamenlijke, voor sommigen traumatische familieverleden waarin je de verhalen van zoveel andere families weerspiegeld ziet.

4 Dick Johnson is Dead - Kirsten Johnson

Samen met haar 85-jarige vader, een gepensioneerd psychiater­­ met beginnende Alzheimer, smeedt de New Yorkse regisseuse Kirsten Johnson een fantastisch complot tegen de dood. Vader en dochter, die dezelfde zwarte humor hebben, maken met veel nepbloed een komedie waarin vader steeds dodelijk verongelukt, om daarna weer vrolijk op te staan. Behalve geestig ook erg ontroerend. Te zien op Netflix.

5 Uncut Gems - Josh en Benny Safdie

Adam Sandler speelt de rol van zijn leven als sjacherende juwelendealer in Manhattan, een man die door een gokverslaving zijn leven volledig uit de rails ziet schieten. De New Yorkse broers Josh en Benny Safdie ontwierpen een bizarre tragikomedie, getoonzet op een hypnotiserende electrobeat. Te zien op Netflix.

De beste films volgens Remke de Lange

1 Blind Spot - Tuva Novotny

Noorwegen maakt de ene na de andere sterke film. Naast ‘Barn’ en ‘Hope’ viel dit jaar ‘Blind Spot’ op, een dramatisch compacte, technisch vernuftige en aangrijpende film die zich afspeelt in een ziekenhuis. Debutante Tuva Novotny brengt met een losse, betrokken camera ­minutieus in beeld hoe een moeder aan het bed van haar tienerdochter een intense anderhalf uur durende ­confrontatie met het verleden beleeft. Knap gemaakt, bewonderenswaardig intiem geacteerd.

2 Allen tegen allen - Luuk Bouwman

Deze uitstekend gedocumenteerde film laat zien dat Nederlands vooroorlogs fascisme meer was dan de NSB. Luuk Bouwman zoekt verzamelaars op van historisch beladen objecten en trekt al doende begrippen als nazisme, antisemitisme en fascisme bedachtzaam uit elkaar. In al z’n rustige nieuwsgierigheid legt deze hoogst relevante documentaire zo parallellen met de ­politieke actualiteit bloot.

3 Never Rarely Sometimes Always - Eliza Hittman

Hyperrealistisch is dit ogenschijnlijk kleine drama over een zeventienjarig Amerikaans meisje dat met haar nichtje een onbeholpen reis aflegt voor een abortus. Een gevoelig thema dat Eliza Hittman inbedt in stille, veelzeggende observaties van een samenleving waarin cruciale vrouwenonderwerpen onbesproken, verborgen of taboe­­ blijven. Evengoed een optimistische film.

4 Marona - Anca Damian

Animatie is dikwijls een wonderlijk inventief, artistiek grensverleggend filmgenre. Een aangereden hondje kijkt, op het asfalt, terug op haar bewogen leven. De Roemeense Anca Damian vermengt allerlei visuele stijlen voor een energiek, gracieus sprookje over een nuchtere viervoeter met kinderhandjes. Marona is een ontroerende, vrolijk makende levensles in alledaags geluk.

5 Queen & Slim - Melina Matsoukas

Na een eerste afspraakje neemt hun leven een ruwe wending: Queen en Slim, beiden zwart, raken betrokken bij de dood van een blanke agent. In het jaar van Black Lives Matter is dit een wervelende mix van avonturenfilm, sociale aanklacht en Bonnie & Clyde-adept. Melina Matsoukas maakt geen helden van de voortvluchtigen, maar laat ze via bewustwording en poëzie de rock & roll in zichzelf ontdekken.

De beste films volgens Ronald Rovers

1 The Last Black Man in San Francisco - Joe Talbot

Een reis, een moderne odyssee, zo je wilt, door een buurt, door de straten, langs de ­gezichten van San Francisco. Hier wil Jimmy Fails niks liever dan het oude huis opknappen dat z’n grootvader met z’n blote handen bouwde. Een film over de liefde die een plek maakt en de rouw als die plek stukje bij ­beetje verandert.

2 Lillian - Andreas Horvath

Oostenrijkse film gebaseerd op een waargebeurd verhaal, over een jonge vrouw die van New York dwars door de VS naar Rusland wil lopen. Ook een reis die op de realiteit botst, maar minder zachtmoedig dan de film hierboven. Een reis langs een verweerd Amerika.

3 Bacurau - Kleber Mendonça Filho en Juliano Dornelles

Moderne Braziliaanse western waarin de frustratie over koloniale verhoudingen – die binnen Brazilië in zekere zin nog steeds bestaan­­ – heerlijk sadistisch wordt afgereageerd op een stel jagers.

4 Ema - Pablo Larraín

Een explosieve film van Pablo Larraín over rouw. Maar ook een film over energie. Een destructieve film over een stel dat elkaar tot de grond toe afbreekt, omdat ze iemand verloren. Maar ook een film over dans, waarmee de rouw en het verdriet keihard de wereld in worden gesmeten.

5 Collective - Alexander Nanau

Documentaire over het totaal verrotte Roemeense zorgsysteem. Het is alsof Alexander Nanau voortdurend op het juiste moment op de juiste plek was. Mensen die de film zagen, denken soms dat het fictie is, zo goed wordt er gerechercheerd, zo kwaadaardig zijn de criminelen, zo opzienbarend de ontdekkingen.