Met prachtige animatie eert ‘Aurora’s Sunrise’ een Armeense overlevende van de genocide

Arshaluys Mardiganian ontsnapte in 1915 aan de genocide, een leven lang vertelde ze haar verhaal. Inna Sahakyan bracht een ode aan deze krachtige vrouw en haar strijd voor gerechtigheid.

Nog voor ze op haar zestiende in New York aankwam, had de verweesde Arshaluys Mardiganian (1901-1994) veel meegemaakt. Haar zonnige jeugd in een welvarende Armeense familie was ruw beëindigd door gruwelijk geweld, waarbij vrijwel het hele gezin het leven had verloren. Ze werd als slavin verhandeld, vluchtte, kwam terecht in een harem, ontsnapte, en reisde uiteindelijk via Rusland naar Amerika waar ze een verloren broer hoopte terug te vinden.

Documentairemaakster Inna Sahakyan (1977) kende Mardiganian alleen van naam. Ze zag pas een filmpersonage in haar landgenote toen ze getuigenissen bekeek van het geweld tegen Armeniërs een ruime eeuw geleden, verzameld door het in Canada gevestigde documentatiecentrum Zoryan Institute. In meerdere interviews blikte de bejaarde Mardiganian terug op een leven dat een wonderlijke wending nam zodra ze voet op Amerikaanse bodem zette.

Haar ontzagwekkende verhaal werd door een journalist in een twaalfdelig feuilleton opgetekend, een producent in Californië zag er vervolgens een film in. Onder de toegankelijker artiestennaam Aurora Mardiganian speelde de jonge vrouw voor de camera van Auction of Souls haar ervaringen na. Vervolgens reisde ze in 1919 met de film het hele land door voor vertoningen die de aandacht vestigden op de horror waar ze aan was ontsnapt.

Historische fragmenten

“Auction of Souls was een ongelofelijke productie, een van de eerste gebaseerd op actuele gebeurtenissen, en onderdeel van een humanitaire campagne”, vertelt Inna Sahakyan vanuit de Armeense hoofdstad Jerevan. De regisseuse die eerder onder meer Mel maakte, verdeelt haar tijd tussen haar geboorteland en de Verenigde Staten. De honderd jaar oude fragmenten die ze in haar film verwerkte, zijn indrukwekkend: de jonge Mardiganian met wapperend lang haar en geborduurde gewaden te midden van massascènes en grof geweld. In zwart-wit, zonder geluid, met tussentitels.

Dezelfde vrouw zien we terug in latere interviews. In de jaren zeventig en tachtig liet ze, fleurig gekleed en rood strikje in het zilveren haar, met veel energie en precisie haar herinneringen vastleggen.

Daarnaast bestaat Aurora’s Sunrise voor een groot deel uit animatie. Met een Litouws team animators gebruikte Sahakyan voor een coproductie, waarbij ook Duitsland betrokken was, verschillende technieken om de verhalen te visualiseren. Uitgeknipte figuurtjes, computeranimatie en green screen-techniek: ze vloeien soepel in elkaar over voor kleurrijke herinneringen aan de zijdeproductie van Aurora’s vader en de boomgaard waar het gezin toneelstukjes ensceneerde, grimmige beelden van het Ottomaanse geweld en gevaarlijke vluchtroutes, en poëtische momenten van warm-menselijke hulp onderweg. De combinatie werkt al even uitstekend om Aurora’s latere eenzaamheid en mentale stress in een vreemd land te verbeelden.

Het verhaal van Aurora laat grootschalig geweld zien via de ogen van een jonge vrouw. Was dat specifieke perspectief belangrijk voor u?

“Heel belangrijk, we horen het te weinig. Als we erover horen, gaat het vaak om slachtofferverhalen. Ik wilde Aurora laten zien zoals ze was: een meisje dat nooit opgaf. Soms had ze geluk, maar vaak ging ze tegen de stroom in en zette de realiteit naar haar hand. Ze was een veertienjarige die haar eigen keuzes maakte en anderen hielp. Ik vond het ook belangrijk om beelden van de Armeense genocide, die als bewijs dienen, in de film te verwerken. Overigens pas in het tweede deel. Tegen die tijd is Aurora veilig in de Verenigde Staten en gaat het haar goed. Maar dit, deze herinneringen, is wat ze meedraagt. Wat alle Armeniërs meedragen.”

In een van de interviews zegt ze: als de Turken waren berecht voor de genocide, dan hadden de nazi’s de Holocaust niet uitgevoerd. Wat vindt u van die uitspraak?

“Ik vat dat op als een algemeen humanitair statement. De Armeense genocide was de eerste van de twintigste eeuw, en Aurora noemt die als voorbeeld: als oorlogsmisdaden worden bestraft en niet zomaar plaats kunnen vinden zonder dat iemand er vragen over stelt, dan zouden er minder oorlogen en volkerenmoorden zijn. Ze zei dit als gewone vrouw, als overlevende. Het ging haar niet om wraak, maar om gerechtigheid.”

Van de film ‘Auction of Souls’ doken in de jaren negentig achttien minuten op, nadat de film decennialang als verloren was beschouwd. Hoe zit dat?

“Het is een mysterie. Natuurlijk speelt tijd een rol: veel films uit de beginjaren hebben het niet overleefd. Maar er waren veel kopieën: de film werd overal in de Verenigde Staten vertoond, ook in Europa, zelfs in Australië. Mogelijk zijn politieke veranderingen van invloed geweest. President Woodrow Wilson maakte zich destijds hard voor de Armeense zaak, maar na de Eerste Wereldoorlog werden de banden tussen de VS en Turkije aangehaald en verdween Armenië stilletjes van de agenda.”

Tussen de regels door lijkt uw film iets te willen zeggen over het exploiteren van waargebeurde verhalen door Hollywood. Aurora krijgt haar podium, maar om haar heen verdient een aantal mensen er flink geld aan.

“Zeker. Daar was Aurora zich overigens zeer bewust van. De hoofdrol spelen in een film over haar leven betekende: herinneringen herbeleven. Het hele land door reizen met de film betekende: met publiek in gesprek gaan, vragen beantwoorden. Emotioneel een nachtmerrie, maar ze koos ervoor, omdat ze wist dat ze er anderen mee kon helpen. Auction of Souls was onderdeel van een humanitaire campagne om geld in te zamelen voor Armeense slachtoffers en nabestaanden. Die was heel succesvol: er zijn meer dan 130.000 wezen mee geholpen.”

Kijk voor meer informatie en tickets op deze pagina bij Movies that Matter.