Mantels schitterende laatste deel van de Cromwell-trilogie laat je bidden voor zijn ziel

Londen, 19 mei 1536. Het hoofd van Anne Boleyn, de tweede vrouw van koning Henry VIII, is in een laag zaagsel gevallen. Een van Anne’s gesluierde hofdames pakt het op nadat de beul het in linnen heeft gewikkeld. Thomas Cromwell, een van Henry’s vertrouwelingen en verantwoordelijk voor Anne’s doodsvonnis, neemt het gruwelijke spektakel waar, nuchter maar ook empathisch: “He saw how, as she received the bundle, the woman shuddered from the nape of her neck to her feet. She held it fast though, and a head is heavier than you expect. Having been on a battlefield, he knows this from experience too.” (‘Hij zag hoe er door de vrouw een siddering van haar nek tot aan haar voeten ging toen ze de bundel in ontvangst nam. Ze hield het echter goed vast, en een hoofd is zwaarder dan je zou verwachten. Als ex-soldaat wist hij dit ook, uit ervaring.’)

Cromwell prijst zichzelf dat hij een capabele Franse beul heeft ingehuurd, ook al was die duurder dan een Engelse. De Fransman heeft Anne niet lang laten lijden en met één snelle zwaai hoofd van lichaam gescheiden. Cromwell heeft het enorme beulszwaard nauwkeurig bestudeerd. Speculum justitae, staat erin gegraveerd, ora pro nobis. Spiegel van rechtvaardigheid, bid voor ons.

Thuis in de zestiende eeuw

Zo opent ‘The Mirror & the Light’ (‘De spiegel & het licht’). Het schitterende laatste deel van Hilary Mantels romantrilogie over Thomas Cromwell, de belangrijkste adviseur van de Engelse koning Henry VIII, verscheen begin deze maand in Engeland, eind april zal het boek ook in vertaling verschijnen.

Toen Mantel zo’n vijftien jaar geleden aan de trilogie begon, kon ze zich nog nauwelijks voorstellen hoe een huis in het Londen van de vroege zestiende eeuw eruit zag. Maar als je een historische roman schrijft, zo vertelt ze in het nawoord van het laatste deel, moet je weten waarover je het hebt – je moet je in de straten en de gebouwen waarover je het hebt bijna letterlijk thuis voelen. Hetzelfde, zei ze in een interview, geldt voor de personages. Die mogen geen artefacten zijn uit het verleden, ook al zijn ze al honderden jaren dood. De doden zijn, zoals Augustinus het ooit verwoordde, niet afwezig, ze zijn alleen onzichtbaar.

Mantel heeft die opdracht aan zichzelf meer dan waar gemaakt. De drie delen kenmerken zich door nauwgezet historisch onderzoek, een buitengewoon inlevingsvermogen, een briljante, bijna ragfijne schrijfstijl en veel aandacht voor tastbare details die deze boeken onweerstaanbaar maken. Kleren en juwelen ruisen en glitteren als de personages zich door kamers bewegen die naar lavendel en bijenwas ruiken; als het waait en regent, voel je je eigen gezicht tegen de wind in nat worden. We verkeren in de zestiende eeuw zonder dat we ons daarin vreemden voelen. Dat ze bijna alleen de tegenwoordige tijd gebruikt en Cromwell hoofd­zakelijk met ‘hij’ aanduidt, versterkt dat gevoel. ‘The Mirror and the Light’ is wat dat betreft nog intenser dan de eerste twee delen. We nestelen ons nog dieper in Cromwell, we bekijken de wereld nog meer door zijn ogen. We weten hoe het verhaal afloopt. Toch speelt Mantel het klaar je op het puntje van je stoel te doen zitten. “Mantel creëert spanning en angst, waar spanning en angst helemaal niet nodig zijn”, noteerde een Britse recensent terecht.

Krakend rijk

In 1536 liggen Cromwells ervaringen op het slachtveld ver achter hem. Zijn vrouw en twee dochtertjes heeft hij inmiddels verloren, maar hij heeft nog een zoon, een oomzegger en verschillende andere jongens die hem trouw bijstaan. Zijn politieke carrière heeft hem geld, macht en vrienden opgeleverd. Een leger aan bedienden en spionnen staat tot zijn beschikking; groter kan zijn macht niet zijn. Toch belooft het allemaal nog beter te worden. In 1537 neemt de koning Cromwell op in de exclusieve Orde van de Kousenband, en in 1540 maakt hij hem tot hertog van Essex.

Maar wie hoog vliegt, kan diep vallen. Langzaamaan, in het verhaal heel subtiel vormgegeven, begint Cromwells rijk te kraken. In opdracht van Henry neemt Cromwell tientallen kloosters en kerkschatten in beslag. Boeken die te ‘paaps’ of te luthers zijn, laat hij vernietigen; zo verdwijnt de hele bibliotheek van de universiteit van Oxford. Dissidenten komen door zijn toedoen op de brandstapel terecht. In de herfst van 1536 breekt een volksopstand uit die zowel tegen de koning als tegen Cromwell is gericht. Adellijke families verachten Cromwell vanwege zijn geringe sociale afkomst en misgunnen hem zijn promoties. En als eind jaren dertig de vele doden het geweten van de koning gaan plagen, keert ook hij zich tegen zijn minister. Henry geeft Cromwell vooral de schuld van de executie van Anne Boleyn en van de kardinaal van York, Cromwells eigen leermeester.

Cromwell beseft dat de koning genoeg van hem begint te krijgen. “He told me so”, laat Mantel hem tegen een van zijn medewerkers zeggen. “I am beset by the cardinal’s ghost.” (‘Hij vertelde het me. Ik word opgejaagd door de geest van de kardinaal.’)

De koning maakt Cromwell ook voor allerlei politieke problemen verantwoordelijk. Als Henry dan ook nog zijn ooit geliefde ‘Crumb’ verwijt dat die hem in januari 1540 met een lelijke Duitse bruid heeft opgescheept, beseft Cromwell dat zijn einde nabij is. Verraden en valselijk beschuldigd wordt hij op 28 juli 1540 zelf onthoofd. Niet door de snelle, dure Fransman met zijn schitterende zwaard, maar door een brute Engelsman met een ordinaire bijl zonder inscriptie. Ook Cromwells hoofd valt, hoewel minder snel dan het hoofd van Anne Boleyn. De spanning lost zich op; de trilogie is ten einde. Wie meer dan 2000 bladzijden lang met Cromwell heeft meegeleefd, voelt op dit moment bijna de noodzaak om voor zijn ziel te bidden. Kan een schrijver meer wensen?

Oordeel: intens inlevend, ragfijne stijl, vol tastbare details

Hilary Mantel
The Mirror & the Light
Fourth Estate; 864 blz. € 20,99

De vertaling verschijnt eind april

Lees ook:

Het lang verwachte einde van Thomas Cromwell is eindelijk hier

Eindelijk verschijnt het laatste deel van de Thomas Cromwell-trilogie, die Hilary Mantel schreef. Opnieuw een meesterwerk, aldus recensenten over ‘The mirror and the Light’.

Hilary Mantel De camera achter Cromwells ogen

Ze leerde de werking van de macht doorgronden op de nonnenschool. Die inzichten komen Hilary Mantel goed van pas bij haar bekroonde boeken over de invloedrijkste man aan het hof van Henry VIII.

In de Gazastraat is ze geen mens meer

Hilary Mantel schreef al in 1988 een roman op basis van haar ervaringen als expat in Saudi-Arabië. Het boek is nu vertaald.