‘Lucebert blijft een groot dichter en kunstenaar’

‘Wat ging er om in het hoofd van dat ventje?’

Theatermaker Felix Strategier vindt het schokkend dat ‘zo’n geëngageerde linkse rakker’ als Lucebert in zijn jonge jaren het nazigedachtengoed omarmde. “Iedereen maakt fouten, maar dit is echt een scheve schaats. Wat ging er om in het hoofd van dat ventje?”

Samen met theatergroep Flint maakt Strategier momenteel ‘Alles van waarde is weerloos’, een literaire muziekvoorstelling over Lucebert. “Het idee daarvoor lag er al vijftien jaar. Ik sta daar nu niet met een bezwaard gemoed, de kwaliteit van zijn werk is onomstreden, maar het heeft nu wel een zwart randje.

“Ik ben nu op zoek naar hints in zijn poëzie. Zo lees je in ‘Uitgang’: ‘Ik die dit zeg ik zie / geen misdaad onder de mensen’. Misschien refereert hij daarmee aan zijn eigen verleden, al ging het bij hem om een misstap, niet om een misdaad. Maar dat is psychologie van de koude grond.”

‘Zijn reputatie krijgt nu wel een knauw’

Lucebert had opvallend veel Duitse literatuur, zegt Lisa Kuitert, hoogleraar Boekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Zij deed onderzoek naar de bibliotheek van Lucebert: 6604 boeken en tijdschriften. Daarover schreef ze ‘De lezende Lucebert’ (2009). “Hij las Rilke, Heine, Schopenhauer en Nietzsche in de oorspronkelijke taal. Als jongen had hij een heel goeie leraar Duits, via hem is hij in de literatuur terechtgekomen. Van eventuele fascistische sympathieën bevatte zijn bibliotheek geen spoor, hij bezat juist veel linkse en antifascistische boeken. Tijdens de oorlog was hij natuurlijk ook ontzettend arm, toen kon hij helemaal geen boeken kopen.

“Lucebert is tijdens het onderzoek wel een held voor me geworden. Ik vind het droevig en pijnlijk om nu dit nieuws over hem te horen, zijn reputatie krijgt wel een knauw. Maar hij blijft een grote dichter en een groot kunstenaar.”

De tekst loopt verder onder de foto.

‘Het zwijgen en de eenzaamheid vind ik veel pijnlijker’

Thomas Vaessens, hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam: “Ik ga geen letter anders lezen dan ik heb gedaan. Zijn gedichten gaan over de verschrikkingen van autoriteit en machtsmisbruik, zijn hele leven vocht hij tegen retoriek en tegen de gezwollen taal van de machthebbers. Lucebert was een zachtaardige man. Hij heeft hier met niemand over gesproken, hij heeft zich geschaamd, zijn hele leven lang. Het zwijgen en de eenzaamheid ervan: dat vind ik veel pijnlijker dan dat hij als jonge jongen een tijdje aan de verkeerde kant heeft gestaan. Dát is een hartverscheurend verhaal.

“Wat ik ook erg vind: er groeit nu een hele generatie op die het werk van Lucebert niet kent. En nu staat in de krant dat hij een halve oorlogsmisdadiger was. Laten we niet met z’n allen over hem oordelen, vanuit onze 21ste-eeuwse ideeën over goed en kwaad.”

‘Naziverleden is stuitend voor kunsthistorici’

Dat uitgerekend Lucebert nazisympathieën koesterde, is voor kunsthistorici stuitend volgens Margriet Schravemaker. Zij is manager educatie van het Stedelijk Museum Amsterdam, dat meer dan 900 werken van Lucebert bezit. “Als je zijn kunst ziet, denk je: dit is precies waar Hitler een hekel aan had. De nazi’s hielden van classicistische schilderijen met mooie geometrische vormen en Arische mensen met kinderen.

“In Luceberts tekeningen zie je het kinderlijke, het abjecte en het rebelse in felle kleuren: precies wat de nazi’s het resultaat van een zieke geest noemden. Cobra, de kunststroming waar hij zo’n beetje bij hoorde, gold altijd als hét moment waarop afstand werd gedaan van het fascisme. Ik vind het ingewikkeld en afschuwelijk dat hij als jongen zo verliefderig op de nazi-ideologie reageerde. Maar daarmee is nog niet zijn hele oeuvre besmet; dat heeft zoveel verschillende lagen en aspecten.”

Vandaag verscheen de biografie 'Lucebert', waarin te lezen valt dat de jonge Lucebert in de ban was van het antisemitisme.

Lees het volledige interview met Lucebert-biograaf Wim Hazeu: 'Was hij een romantische naïeveling? Totaal.'