Willem van de Velde en zijn zoon tekenden de Engelse zeeslagen in de zeventiende eeuw. Zo gedetailleerd, dat het lijkt alsof we er zelf bij zijn.
Probeer het maar eens: een tekening maken terwijl je op een golvende zee in een zeilboot zit. Willem van de Velde maakte het zichzelf nog lastiger: zijn boot laveerde tussen de suizende kanonskogels en grote ineenstortende zeilschepen door, op zoek naar het beste zicht op de zeeslag. Toch lukte het hem om daar, in al die consternatie, voldoende informatie te verzamelen om er in zijn atelier een uiterst precieze pentekening van te maken.
Met het werk van deze 17de-eeuwse schilder Willem van de Velde en zijn zoon, ook Willem, is in het Amsterdamse Scheepvaartmuseum nu een fraaie tentoonstelling ingericht, met bruiklenen uit de hele wereld. Een die niet alléén voor liefhebbers van scheepsgeschiedenis interessant is.
Het museum had de expositie al lang op z’n verlanglijstje staan: een van de allereerste aankopen van het Scheepvaartmuseum in 1916 was een schilderij van Van de Velde junior, een jaar later een van zijn vader.
Bron van technische informatie
In de zeventiende eeuw woonde het kunstenaarsgezin een tijd recht tegenover het museum, toen nog het Zeemagazijn. Veel informatie over de schepen en de oorlogen uit die tijd komen van de tekeningen van Willem senior: zijn zeegezichten waren niet alleen mooi, ze waren ook een bron van technische informatie.
De Engelse en Hollandse vloten bevochten elkaar veelvuldig om controle over de handelsroutes in de zeventiende en achttiende eeuw. Vader Van de Velde begon voorzichtig: met het vastleggen van zeeslagen vanaf de oever. Het ging er in eerste instantie om de schepen nauwkeurig van alle zijden te laten zien. Hij tekende ze in de haven en voegde een paar details toe die actie suggereerden. Van de Velde was lang niet de enige die zich concentreerde op het schilderen van de actie op zee: rond 1650 waren er zo’n twintig zeeschilders in Amsterdam.
Galjoot
Vanaf 1650 ging vader Willem zeker zes keer mee om een zeeslag van dichtbij te bekijken en er bij de admiraliteit verslag over uit te brengen. In sommige tekeningen zie je hem zelf zitten, op een klein, wendbaar zeilbootje, ‘mijn galliodt’ staat erbij. Een galjoot is een relatief klein zeilschip.
De schetsen die hij ter plekke maakte zijn bewaard en te zien in de tentoonstelling. Het zijn wonderlijke krabbels als bij een notenschrift, met een horizon en de top van de masten als notenbalk en de stand van de zeilen en boten als muziek.
Uitgewerkte tekeningen dienden als voorbeeld voor beeldhouwers en schilders, maar Van de Velde was zo bedreven dat hij ook een eigen genre ontwikkelde. Hij maakte pentekeningen op groot formaat, op panelen en doeken van vaak meer dan een meter breed. Al het touwwerk, alle technische details en de windrichting klopten: gewilde trofeeën voor de rijke admiralen.
Zonlicht op de zeilen
Willem de Jongere kreeg al vroeg schilderles, met zijn jongere broer Adriaen. Willem jr. werkte de tekeningen van zijn vader uit tot sfeervolle schilderijen, waarbij het zonlicht vaak de zeilen doet oplichten.
Het Rampjaar 1672 was ook voor de kunstenaars een lastige tijd. Broer Adriaen, die vaak de mensfiguren op de schilderijen van zijn broer toevoegde, overleed, en opdrachtgevers trokken zich terug.
De Van de Veldes waren opmerkelijk flexibel: vader en zoon verhuisden met hun families naar Engeland, waar ze letterlijk de andere kant van de zeeslagen zouden vastleggen. Ze kregen van de Engelse koning een atelier en een riant salaris. Slechts één keer mocht vader Willem meevaren van de koning, het werd volgens de heerser te gevaarlijk.
Hoge golven, donkere luchten
Zoon Willem was inmiddels geliefd en geroemd vanwege zijn spectaculaire zeestukken: de ene keer schilderde hij een strakke zee met gemoedelijk dobberende schepen en zwemmende zeelieden, de volgende keer waren het hoge golven en donkere luchten, soms gevaarlijk oranje-geel oplichtend. ‘This has made me a painter’ zou de negentiende-eeuwse William Turner hebben gezegd bij het weerzien van het werk. Engelse verzamelaars waren dol op de schilderijen.
De roem van Van de Velde senior zou ook voortleven, onder meer in de wandtapijten die naar zijn tekeningen zijn gemaakt. De slag bij Solebay in 1872 had Willem nog vanaf de Nederlandse kant bekeken, maar dankzij informatie van de hertog van York was het hem toch gelukt het tafereel van de Engelse kant vast te leggen.
Ook op de twee meterslange kleurige tapijten, die het Scheepvaartmuseum vorig jaar kocht, zijn de schepen van de twee partijen alleen door hun vlag van elkaar te onderscheiden. Alsof we er zelf bij zijn geweest.
★★★★
‘Willem van de Velde & Zoon’, tot 27 maart 2022 in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. Catalogus 29,95 euro. hetscheepvaartmuseum.nl
Lees ook
Maak een boswandeling door de Nederlandse schilderkunst
Bomen zijn volop aanwezig in de kunst. In Dordrecht is een fraaie dwarsdoorsnede te zien van al die stammen- en bladerpracht uit de Nederlandse kunstgeschiedenis.
