Met haar prachtige debuutroman Aleksandra schreef Lisa Weeda de beladen geschiedenis van een Oekraïense familie: een verhaal dat door de oorlog extra urgentie heeft gekregen.
Ze heeft zichzelf op rantsoen gezet. Eén, hooguit twee maal daags checkt Lisa Weeda het laatste nieuws uit en over Oekraïne. “Een goede vriend, hij is half Oekraïens, volgt nog steeds alles, de hele dag, hij kan er niet van wegblijven. Dat doe ik bewust niet meer. Ik moet ook werken en leven. En gelukkig is mijn familie uit Odessa half maart het land ontvlucht. Dat is verdrietig, maar ik ben blij dat ze veilig zijn. We waren daar heel gestrest over. Ik vergeet alleen steeds te vragen of ze hun kat ook hebben meegenomen; Jerry heet-ie, het is een beetje een chique Sheba-achtig beest.”
Eind oktober verscheen Weeda’s eerste roman Aleksandra, een duizelingwekkend, zeer beeldend geschreven familieverhaal dat een hele eeuw Oekraïense geschiedenis bestrijkt. Het boek viel meteen in goede aarde bij recensenten en deed het vlak na verschijnen wat verkoopcijfers betreft ook niet slecht; “zeker voor een debuut”, lacht de auteur. Maar met het uitbreken van de oorlog op 24 februari, toen het Russische leger begon met het bombarderen van tal van Oekraïense steden, kreeg de roman een breder publiek: in de Bestseller-60 schoot het boek omhoog en staat nu zelfs op nummer 1.
Is dat niet wrang?
“Ja, natuurlijk is dat wrang. En er is nu niet alleen veel belangstelling voor mijn boek, maar ook weer voor Rozsypne, het virtualrealitywerk dat ik twee jaar geleden maakte. Dat gaat over een oude vrouw in de oostelijke Donbas, waar in 2014 oorlog uitbrak toen separatisten de macht overnamen. En tegelijkertijd boort zich dan in het dorp waar ze woont de neus van de MH17 in de grond, waardoor ze geen kant op kan.
“Tegelijk ben ik, hoe wrang ook, wel blij met de interesse. Veel mensen weten gewoon niets van Oekraïne. Dat werk en de roman zijn bedoeld om je een ander perspectief te geven op het land; een beeld van gewone mensen, met wie je mee kunt leven. Besef maar eens wat ze hebben doorstaan, wat een gemiddeld Oekraïens gezin de afgelopen eeuw te verduren heeft gekregen.”
Lisa Weeda (1989, Rotterdam) is schrijver, programmamaker, scenarist en virtualrealityregisseur. Ze doorliep het gymnasium, studeerde film-, theater- en televisiewetenschappen in Utrecht en deed daarna de opleiding creative writing aan de kunstacademie Artez in Arnhem. Eind vorig jaar debuteerde ze met de roman Aleksandra.
Het boek staat op de shortlist van de Libris Literatuur Prijs, waarvan de winnaar op 9 mei bekend wordt gemaakt. Door de Volkskrant is ze uitgeroepen tot literair talent van 2022.
Het levensverhaal van je grootmoeder Aleksandra vormde de aanzet voor deze roman; geboren in 1924 in een dorpje in de Donbas, in 1944 in Nederland terecht gekomen en hier gebleven. Wanneer drong het tot je door dat zij een bijzondere geschiedenis had?
“Heel lang niet. Ze was gewoon mijn oma, die me snoepjes gaf en pokémonkaarten die ik van mijn ouders niet kreeg. Ze sprak thuis ook geen Russisch of Oekraïens. Haar zussen kwamen eens in de zoveel jaar op bezoek, maar dat hoorde er gewoon bij. Oekraïne bleef toch iets van ver weg.
“Dat veranderde toen ik aan de kunstacademie een project deed waarvoor ik foto’s van mijn oma ging verzamelen en daar met haar over ging praten. Op een bepaald moment viel het woord Ostarbeiterin. Ik ben altijd gefascineerd geweest door de Tweede Wereldoorlog, al sinds ik heel jong ben. Toen ik tien was hield ik een spreekbeurt over de Holocaust in plaats van over hamsters, zoals andere kinderen in de klas. Maar hier wist ik dus niets van. Het bleek dat mijn oma Ostarbeiterin was geweest, zij is tijdens de Tweede Wereldoorlog, in 1942, gedeporteerd uit Oekraïne en tewerkgesteld in een fabriek in het Duitse Griesheim. Ik dacht; daar wil ik meer van weten. Maar het was moeilijk om mijn oma veel te laten vertellen. Het bleef er meestal bij dat ze daar in Duitsland haar Nederlandse man had ontmoet en met hem hierheen is verhuisd.
“Ik ontdekte een boek van Bas van der Plas, met een dramatische titel: Ostarbeit: Sovjetslavinnen in nazi-Duitsland. Ik vond ook foto’s van meisjes met witte doekjes om hun hoofd met in hun hand een koffer of een juten zak terwijl ze door hun moeders werden uitgezwaaid op het station van Kiev. En ik ontdekte wat videomateriaal. Dat liet ik haar zien, en daarmee kon ik veel gerichtere vragen stellen: met hoeveel meisjes zat je in die wagon, hoe vaak werd er gestopt onderweg, wanneer mocht je eruit. Langzaam kwamen de herinneringen.
“Ze kon er op een heldere manier over vertellen. En ze begon ook over hoe het was vóór die tijd in de Sovjet-Unie. Ze vertelde over de koelakken (relatief rijke boeren, die onder Stalin begin jaren dertig van hun land werden verdreven, red.) en over haar vader Nikolaj, die een Kozak was en haar had gezegd dat ze dat nooit mocht vergeten. Maar uiteindelijk bleef het meestal toch kort. Veel van wat ik mensen in Aleksandra laat zeggen en doen is gebaseerd op andere getuigenverslagen.”
Is het daarom een roman geworden?
“Ik heb ontzettend veel research gedaan, veel gelezen, beeldmateriaal bekeken. In eerste instantie zat het boek meer tegen de literaire non-fictie aan. Maar het werkte niet, het werd ontzettend saai. Ik heb er lang mee geworsteld. Op een gegeven moment kon ik er niet meer van slapen, werd er enorm chagrijnig van. Ik had alle ingrediënten, maar het gerecht klopte niet. In december 2020 heb ik alles omgegooid, dat was zo’n opluchting.”
De doorbraak kwam toen ze haar verbeelding de vrije teugels gaf. De lezer wordt daarmee al in het begin van de roman op bijzondere wijze geconfronteerd, als verteller Lisa wordt tegengehouden bij de grensovergang tussen Oekraïne en de volksrepubliek Loegansk, de regio die zich in 2014 afscheidde van Oekraïne. Als ze het op een rennen zet om toch de grens te kunnen passeren, struikelt ze en belandt ze in een andere wereld en een andere tijd: het Paleis van de verloren Don Kozak. Aldaar ontmoet ze haar overgrootvader Nikolaj, die al sinds zijn dood in 1953 op Aleksandra wacht. Na haar deportatie naar Duitsland heeft hij haar nooit meer gezien.
Weeda kwam op het idee voor het paleis nadat ze uitgebreid onderzoek had gedaan naar de plannen voor het Paleis van de Sovjets dat Stalin ooit in Moskou wilde laten bouwen op de plek van een kathedraal. Verder dan de fundamenten kwam het megalomane project echter nooit. “Ik had een schets gemaakt van dat paleis en ineens dacht ik; daarin kan ik alles samen laten komen.” Nikolaj neemt haar mee door het gigantische complex, achter iedere deur, op iedere verdieping ontvouwt zich een nieuw verhaal: over armoede en honger, onderdrukking, oorlog. Op die manier trekken het leven van de familie Temnikov en de geschiedenis van Oekraïne als in een film voorbij.
Weeda: “Ik heb een droomwereld gecreëerd en pas toen voelde ik de vrijheid om aan de haal te gaan met personages, om scènes aan te dikken. Toen ook kon ik Nikolaj, van wie ik nauwelijks iets te weten ben gekomen, een plek geven.”
Recensenten zijn lovend. Maar, zoals er ook een omschreef: je boek is geen hapklaar brokje dat je soepeltjes door de Oekraïense geschiedenis leidt. Als lezer moet je wel aan de bak.
Lachend: “Ja, dat klopt, ik vraag veel van de lezer. Ik leg lang niet alles uit. Ik vertel bijvoorbeeld wel iets over Maidan, maar niet alles. Dan denk ik; ga maar even googelen. Ik hou er zelf niet van als mij precies wordt voorgeschreven wat ik moet zien. En wat waarschijnlijk meespeelt; ik ben jaren bezig geweest met dit onderwerp, zat er zo diep in dat je soms vergeet dat dat voor anderen niet geldt. Maar gelukkig had ik wel een redacteur die ingreep als het te gek werd.”
Is er buitenlandse belangstelling voor je boek?
“Het is verkocht aan Duitsland, Polen en Frankrijk, en we zijn in overleg met Tsjechië. Het zou te gek zijn als het in het Oekraïens wordt vertaald. Maar ik wil wel dat dan alle namen, behalve die van mijn oma, worden veranderd. Ik denk dat familieleden anders risico lopen.”
En het Russisch?
Weeda aarzelt: “Ik zou het interessant vinden als het boek in het Russisch wordt vertaald, maar ik vraag me tegelijk af wat dat dan zou betekenen voor mij als auteur en voor dat deel van mijn familie dat in Rusland woont.
“Het lastige is natuurlijk dat taal nu ook een enorm politiek issue is geworden. Er zijn Oekraïners die vrijwel alleen Russisch spreken, dat was niet zo’n probleem, maar dat wordt het nu wel. Sommige van mijn vrienden trekken nu ineens een harde lijn; nee, we spreken geen Russisch meer, alleen nog maar Oekraïens.”
Ondanks alle drukte vanwege haar boek en de spanning van de ontwikkelingen in Oekraïne heeft Weeda de nodige nieuwe plannen. Onder meer voor een nieuwe roman, dit keer over de Nederlandse kant van haar familie. Weeda’s vader komt uit een arbeidersfamilie in Schiedam, was de eerste die ging studeren. “Het zal een soort social climbing roman worden”. Het wordt, dat voorziet ze nu al, een emotioneler uitdaging dan het schrijven van Aleksandra. “Daar kon ik nog steeds een soort toeschouwer zijn, een veilige afstand bewaren. Dat zal in een boek over mijn vader, en dus ook over mij, veel minder kunnen.”
Je oma is inmiddels 97, hoe is het met haar?
“Het gaat. Ze is moe, ik denk dat het voor haar genoeg is geweest. Laatst zei ze: weet je wat zo prettig is als je dood bent? Dan hoef je geen pinpas meer te gebruiken.
“Wat pijnlijk is, is dat ze haar zus Nina niet meer durft te bellen. Die woont in Loegansk, wil daar ook niet weg. Waar moeten we het over hebben, vraagt ze zich af. Ze zijn allebei oud, hoe verdrietig dat ze op die manier afscheid moeten nemen. Ik weet eigenlijk niet of, als deze oorlog voorbij is, de familie uit Odessa nog wel wil praten met degenen die in Loegansk zijn gebleven.
Heeft je oma je boek gelezen?
“Ja, twee keer.”
En hoe vond ze het?
“Ze heeft me een lieve kaart gestuurd, waarin ze me heel erg bedankt. Verder heeft ze er geen commentaar op gegeven. Ik vermoed dat ze er wel mee bezig is, maar ze deelt het niet. En ik heb natuurlijk jaren aan die oude vrouw zitten trekken, misschien denkt ze wel: blij dat het klaar is.”
Weeda heeft een vrouw met haar 14-jarige dochter onderdak geboden. “Gek toch; in 1942 werd mijn grootmoeder uit Oekraïne gedeporteerd, precies tachtig jaar later heb ik nu zelf Oekraïense vluchtelingen in huis.”
Lisa Weeda
Aleksandra
Bezige Bij; 352 blz. € 22,99
Lees ook:
Alex Halberstadt zocht in de asbak van het Sovjetverleden zijn familie en kwam dichtbij Stalin uit
De Amerikaanse schrijver Alex Halberstadt ontdekt van alles over het leven van zijn Sovjet-familie. En dat van hemzelf.
