Liefde en verzet in het belastingparadijs

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat op de actualiteit past. Deze week: Jersey.

De spanningen lopen hoog op in Het Kanaal. Opeens was Jersey, op 22 kilometer van de kust van Normandië en net wat groter dan Terschelling, het centrum van de Europese aandacht. Franse vissers zijn het niet eens met de nieuwe regels voor het vissen rondom het eilandje en blokkeerden de haven van Saint Helier, de hoofdstad. Frankrijk dreigde zelfs de stroom af te sluiten.

Jersey is Brits kroondomein en geliefd belastingparadijs. Al sinds 1916 kwam de rijke familie Schwob-Malherbe geregeld op het eilandje. In de Tweede Wereldoorlog zouden Lucy Schwob en Suzanne Malherbe er op een bijzondere manier verzet tonen tegen de Duitse bezetters.

Schwob en Malherbe waren in artistieke kringen van de jaren 1920 in Parijs bekend als Claude Cahun en Marcel Moore. De vrouwen kenden elkaar sinds hun vroege jeugd, beiden waren dochters van rijke uitgeversfamilies. Doordat hun ouders hertrouwden met elkaar, waren Lucy en Suzanne op papier stiefzussen, en konden ze zonder argwaan te wekken samenwonen. In de praktijk hadden ze hun leven lang een liefdesrelatie.

Gewichten op schoot

Op deze foto poseert Cahun als een bokser, met gewichten op schoot, en hartjes op bovenbenen en wangen geschilderd. ‘I am in training don’t kiss me’ staat er op haar trui, of moet ik zijn trui zeggen? Schwob koos met opzet een pseudoniem dat zowel mannelijk als vrouwelijk kon zijn, ze voelde zich naar eigen zeggen het prettigst er tussenin.

‘Ik ben aan het trainen, zoen me niet’ staat er, terwijl de hartjes het tegendeel suggereren. Op de gewichten staat links ‘Totor et Popol’, namen van stripfiguren van Hergé, rechts ‘Caspar et Pollux’, de beroemde tweeling uit de Romeinse mythologie. Cahun en Moore brachten hun omgeving vaak aan het wankelen.

Moore kreeg een opleiding als vormgever, Cahun maakte naam als schrijver, samen maakten ze talloze ­foto’s, waarvoor Cahun vaak als man poseerde. Met een kaalgeschoren hoofd, met maskers of in theaterkostuums. Tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde het stel op Jersey. In juni 1940 bezette het Duitse leger het eiland. Cahun had weliswaar een Joodse vader, maar zij had dat niet opgegeven bij de autoriteiten van het eiland, en ze bleven daardoor lang onder de radar.

Tot juni 1944 verspreidden ze talloze collages en teksten op het eiland. Vormgever Moore sprak en schreef voldoende Duits om teksten en beelden samen met Cahun zo te veranderen dat het leek of een Duitse soldaat ze had geschreven. Ze deden een appel op de menselijkheid van de Duitsers en vroegen hen niet meer aan de oorlog deel te nemen. Ze ondertekenden als ‘Naamloze soldaat’. ‘Papieren kogels’ noemt een recente biograaf ze. Honderden verspreidden ze er via de kiosken, als affiches en los op straat.

Eenmaal gevangen en ontmaskerd zaten ze tot de bevrijding van het eiland, in mei 1945, vast in de gevangenis van Saint Helier. De Duitse inlichtingendienst had lang nodig om vast te stellen dat de naamloze soldaat niet bestond. En dat de honderden papieren allemaal gemaakt en verspreid waren door twee oudere, excentrieke zussen. Dat de twee een relatie hadden, bleef ook voor de nazi’s verborgen.

Lees ook:

Vrouwelijke kunstenaars hoorden geen kinderen te hebben, nu rukt de mother artist op

Een leven ten dienste van de kunst én het moederschap leek tot voor kort nauwelijks mogelijk. Maar juist de afgelopen jaren laten vrouwelijke kunstenaars het thema zien in hun werk én vragen ze aandacht voor hun achtergestelde positie.