Kun je met ‘dat’ naar een meervoud verwijzen?

Op Twitter kaartte iemand de volgende zin aan: ‘Jan heeft geen woning, Koen heeft dat wel’. Kan dat wel? Omdat ‘woning’ een de-woord is, zou je verwachten ‘Jan heeft geen woning, Koen heeft die wel’, maar dat klinkt een stuk stroever. Uiteraard kun je er wel van maken ‘Jan heeft geen woning, Koen heeft er wel een’, maar kun je met ‘die’ of ‘dat’ dan niet naar ‘geen woning’ verwijzen?

Ik denk inderdaad dat verwijzing met ‘die’ of ‘dat’ hier niet zo gelukkig is, omdat ‘geen woning’ staat voor de ontkenning van ‘een woning’ en niet van ‘de’ of ‘die woning’. Je kunt immers ook niet zo goed zeggen ‘Jan heeft een woning en Koen heeft die ook’.

Maar hoe zit het met die gekke variant met ‘dat’? Het lijkt geen gevolg van de teloorgang van de geslachten, want daar wordt juist ‘dat’ steeds vervangen door ‘die’ (‘die huis’) en hier lijkt het andersom.

Verwijzen naar het hele gezegde

Het meest waarschijnlijke is dat ‘dat’ hier verwijst naar het hele gezegde van de vorige zin. In andere gevallen krijg je dan het werkwoord ‘doen’ erbij. Bijvoorbeeld ‘Jan koopt een woning en Koen doet dat ook’. ‘Dat’ verwijst daar naar ‘een woning kopen’. Bij een voltooide tijd krijg je dan ‘Jan heeft een woning gekocht en Koen heeft dat ook gedaan’, maar in dat geval zou je ‘gedaan’ kunnen weglaten.

In dit geval is ‘heeft’ geen hulpwerkwoord van de voltooide tijd, maar het heeft niet veel betekenis. Vervang je het door ‘bezit’, dan wordt het toch weer ‘doet’: ‘Jan bezit geen woning, Koen doet dat wel’.

Een argument hiervoor is dat de zin niet slechter wordt bij meervouden: ‘Bernard heeft 200 woningen, en Koen heeft dat niet’, bijvoorbeeld. Dat is niet langer meer verklaarbaar als je ervan uitgaat dat ‘dat’ naar ‘200 woningen’ moet verwijzen. De woordgeslachten mogen dan op drift zijn, het is nog steeds niet mogelijk om met ‘dat’ terug te verwijzen naar een meervoud.