Knausgård: 'Als ik me schaam, is er een kans dat het goed is'

Zo kenden we de grote Noorse schrijver nog niet. Losse houding, haar zwierig naar achteren, en om zijn lippen zowaar een aarzelende glimlach. Dat is de Karl Ove Knausgård die u vanaf 19 februari aankijkt in de boekhandels, vanaf de beoogde cover van 'Uit en Thuis'.

Het is een briefwisseling met zijn vriend en collega-schrijver Fredrik Ekelund - over voetbal, over het leven - tegen het decor van het WK 2014: Knausgård kniezend thuis op de bank in het dorp in Zuid-Zweden, waar hij woont met zijn vrouw en vier kinderen, Ekelund die zich ter plekke met overgave in het Braziliaanse gedruis stort.

Het boek is met nog geen 400 pagina's een dunnetje voor Knausgård-begrippen. Het literaire fenomeen verwierf wereldfaam met zijn immense literaire project 'Mijn strijd', zes autobiografische turven over zijn jeugd onder de plak van een dominante, onvoorspelbare vader, over zijn tijdelijke leraarschap in het noorden van Noorwegen, zijn worsteling met zijn schrijverschap, de liefde natuurlijk, drank, de inzinkingen van zijn vrouw Linda, die een bipolaire stoornis heeft, en de strubbelingen met het ouderschap.

Die reeks rondde hij inmiddels jaren geleden af, in de zomer van 2011, met een verlossende slotzin: '...en die hele rit zal ik genieten, echt genieten, van het idee dat ik geen schrijver meer ben'. Dat laatste deel, 'Vrouw', verscheen pas een paar maanden geleden in Nederland, Knausgård is in eigen land alweer een paar boeken verder - ondanks geciteerde slotzin, hij is gewoon door blijven schrijven.

Het is verleidelijk te constateren dat hij zich heeft ontpopt tot een nieuwe man, dat hij het tovermiddel heeft gevonden voor jeugdtrauma's en alle andere narigheden des levens ('schrijf het van je af'). Maar nee. De getroebleerde persoon van toen bestaat nog steeds, verzekert hij, naast de lichtvoetige man die zich nu laat zien - en die destijds trouwens ook al bestond.

Knausgård, die de afgelopen dagen in Nederland was voor een reeks drukbezochte evenementen rond zijn persoon: "Het mooie van literatuur is dat je alle kanten op kunt gaan. Mijn Strijd was een heel serieus project. Ik had een simpele verhouding met mijn vader. Ik zag hem bijna als niet-menselijk, als een standbeeld. Daarom ging ik op zoek naar de complexiteit in die relatie, om hem te gaan begrijpen. Dat is ook gebeurd. Ik ben er achter gekomen dat hij gevoelens en verlangens had, net als ik. Daarom ben ik nu beter in staat om hem te vergeven.

"Mijn Strijd was een zoektocht, ook naar mijn eigen identiteit, maar het beschrijft niet mijn hele leven van destijds, in al zijn facetten. Ik weet dat ik er zwaarmoedig uit kan zien, maar ook toen had ik al een lichte kant. Ook toen hield ik van voetbal. En het schrijven was zeker geen therapie. Mijn karaktertrekken zijn niet wezenlijk veranderd. Ik kamp met dezelfde gevoelens, dezelfde problemen."

Toch lijkt er wel iets veranderd. In Mijn Strijd komen uw kinderen vooral voor als jengelend ongemak, in Uit en Thuis is het een en al huiselijke gezelligheid.
"Uit en Thuis is een beetje als een vakantie. Het was zomer, het was mooi weer. Ik kon lekker voetbal kijken. Fredrik en ik hadden niets ingewikkelds bedacht, alleen dat we elkaar tijdens het WK brieven zouden schrijven. Maar ook over die zomer had ik een heel ander boek kunnen schrijven. Opnieuw, het is maar net welke richting je inslaat."

Een mooie man is het. Vriendelijk ook. Bereidwillig beantwoordt hij elke vraag, deze vrijdagochtend in een chic Amsterdams grachtenhotel. Zonder morren zal hij na de gevraagde rookpauze vele malen zijn hoofd van links naar rechts draaien, zijn ogen op- en neerslaan voor de fotograaf. Diens vriendelijke aanbod een paar foto's toe te sturen wordt echter gedecideerd afgeslagen. Hij hoeft zichzelf niet te zien, mompelt hij. Een pdf van dit artikel? Nee, ook niet. Knausgård slaat naar eigen zeggen meteen de pagina om als hij zijn naam in een krant ziet. De 'star quality' is onmiskenbaar, evenals zijn verlegenheid.

Mijn Strijd is doordesemd van gevoelens van tekortschieten, van sociaal ongemak, en vooral schaamte. Hoe kan iemand die geplaagd wordt door zoveel schaamte, zo schaamteloos en zonder genade schrijven?
"Literatuur is voor mij een ruimte zonder anderen, waar ik alleen kan zijn. Een plaats waar ik vrij ben. Tijdens het schrijven trek ik me er niets van aan of het goed of slecht is, ik ben kritiekloos. Dan kan ik schrijven. Schaamte ontstaat pas als anderen toekijken. Voor mij is dat het moment waarop ik met mijn werk naar buiten treed. Als ik nieuw werk naar mijn uitgever stuur is dat altijd met een mail erbij dat het helemaal niks is. Het gekke is: hoe meer ik me schaam, hoe beter het doorgaans is. Beter gezegd, als ik me schaam is er een kans dat het goed is. Blijkbaar is dat waar het relevant wordt."

Uw lezers lijken zich in elk geval te herkennen in uw alledaagse en minder alledaagse worstelingen. Ervaart u dat zelf ook als de verklaring voor het succes van Mijn Strijd?
"Toen ik er aan begon dacht ik dat het een heel persoonlijk boek was, met al die uitvoerige, weinig opzienbarende privéherinneringen. Een bijna avant-gardistisch experiment. Ik ging er niet van uit dat iemand dat zou willen lezen, het had helemaal kunnen mislukken. Pas toen ik het anderen liet lezen, mensen uit het vak, besefte ik dat er iets bijzonders stond te gebeuren.

"Er is wel iets veranderd. Vroeger praatten mensen met me over literatuur, nu over hun eigen leven, hun eigen strijd. Dat is vast een deel van de verklaring voor het succes. Daarnaast denk ik dat Mijn Strijd bij de lezers hun eigen herinneringen oproept, dingen die ze allang waren vergeten. Zo verging het mij bij het schrijven: al die gedetailleerde herinneringen kwamen tijdens het schrijven weer boven."

Heeft u al dat gewroet in uw eigen ziel beschouwd als een pijnlijk proces?
"Niet zozeer voor mezelf. Schrijven is een creatief proces. Soms is het moeilijk om zo diepgaand over jezelf te schrijven, maar het geeft ook voldoening. Je gaat er dingen door zien die je eerst niet zag. Het was pijnlijker voor de mensen om me heen."

Om die reden stuurde Knausgård voorafgaand aan de publicatie van het eerste deel uit de reeks aan zijn hoofdpersonen. Dat boek gaat voor een groot deel over de dood van zijn alcoholistische vader. Op hyperrealistische wijze beschrijft Knausgård het totaal vervuilde huis van zijn oma, waar zijn vader zijn laatste levensdagen sleet te midden van vele lege flessen. Met oma ging het ook niet al te best.

Dagenlang waren Knausgård en zijn broer Yngve met emmers sop in de weer om de boel weer een beetje op orde te krijgen. Maar volgens Knausgårds oom klopte er helemaal niets van dat verhaal. Hij ontplofte bij lezing van het manuscript en dreigde met een proces. Een flink deel van Vrouw is gewijd aan die familieruzie. Het zet de schrijver aan het denken over wat hij nu eigenlijk precies heeft opgeschreven - de werkelijkheid, of zijn subjectieve versie daarvan - en of hij zijn eigen vrienden en familie ongevraagd te kijk mag zetten.

U lijkt daarbij de grens te trekken bij de lichamelijke liefde. 'Een uitkleedpartij zonder seks', schreef deze krant over Vrouw.
"In fictie is schrijven over seks geen probleem. Maar het is een van de intiemste dingen die er zijn, en er is altijd een ander bij betrokken. Die zou ik nooit op die manier willen blootstellen, onbeschermd. Seks is tussen mij en de ander."

Maar toch. U kunt zich vele alinea's verliezen in het bereiden van een bloemkool, bij wijze van spreken. Velen zullen seks zien als een indringender ervaring.
"Misschien is het ook mijn protestantse ethiek, waarbij seks toch wat omgeven is door schaamte... ik weet het niet. 'I just didn't want to go there'."

Die avond staat hij op een muziekpodium in Amsterdam-Noord: plaatjes draaien voor een volle zaal met presentator Eric Corton. Hij vertelt over zijn onbedaarlijke huilbui als eind-dertiger, gewoon in zijn woonkamer, bij het luisteren naar 'Together again' van Emmylou Harris. Melige country, misschien, maar het liedje bracht hem na een periode van tien jaar waarin hij zich helemaal geblokkeerd had gevoeld, weer terug in de wereld. Misschien was het wel precies het zetje dat hij nodig had om weer te gaan schrijven. Ooit, vele jaren eerder, had hij trouwens zijn vader op soortgelijke manier in tranen aangetroffen bij het luisteren naar muziek.

Onvermijdelijk komt het podiumgesprek op zanger David Bowie, die vorige week overleed. Bowie die zichzelf compleet opnieuw uitvond nadat hij zijn succescreatie Ziggy Stardust om zeep had geholpen. Zoals Knausgård zichzelf opnieuw moest uitvinden als schrijver toen Mijn Strijd af was.

U heeft een lange weg afgelegd. In het vijfde deel in de reeks, 'Schrijver', beschrijft u uw tijd als jonge twintiger in Bergen (Noorwegen), en uw gefrustreerde maandenlange worstelingen om een paar pagina's proza op papier te krijgen. Nu is er geen houden meer aan. Hoe kan dat?
"Zo is het bij mij steeds gegaan. Ik debuteerde op mijn dertigste met 'Ute av verden' ('Buiten de wereld', niet in het Nederlands vertaald, red.). Daarna kon ik vijf jaar niet schrijven. Toen schreef ik in korte tijd 'Engelen vallen langzaam', waarna het schrijven weer vier jaar niet lukte. En toen kwam Mijn Strijd, wat de sluizen openzette. Sindsdien heb ik altijd kunnen schrijven."

Hoe ziet uw huidige leven er uit?
"Ik probeer een balans te vinden, ik wil weer meer thuis zijn om te schrijven. Daarnaast ben ik zelf actief als uitgever, we proberen tien boeken per jaar uit te geven, en zijn bezig met het opzetten van een literair festival in New York. En ik ben drummer in een band, we hebben een paar nummers opgenomen. Ik ben nog steeds niet heel goed, nee. Maar door mij krijgen we wel uitnodigingen om op te treden."