Klimaatwetenschappers herkennen zichzelf in Don’t Look Up – en dat is geen feest

Een rek met kamerplantjes erin. Terwijl milieuactivist Clare Farrell thuis via Zoom in een tv-show een vurig betoog houdt voor het afwenden van de allesbedreigende klimaatcatastrofe, wil de presentator van talkshow Good Morning Britain plots van haar weten waar het plankje achter haar van gemaakt is.

Hout natuurlijk, dat zie je zo. Hij vraagt het om te insinueren dat zij persoonlijk meewerkt aan het slopen van de natuur. Want hout komt van bomen, die daarvoor sneuvelen. Farrell reageert gepikeerd. “Jij hebt het over een paar houten planken, ik heb het over de ineenstorting van onze beschaving”, foetert de activist van Extinction Rebellion, die er een dagtaak van maakt om de wereld wakker te schudden over de ernst van de klimaatcrisis.

Dit is geen scène uit Don’t Look Up. Het is een van de waargebeurde fragmenten die op sociale media rondgaan, in reactie op de Amerikaanse Netflix-film van regisseur Adam McKay die recent uitkwam. De film leidt tot veel herkenning. Klimaatwetenschappers en -activisten zien in Don’t Look Up hun dagelijkse frustraties in beeld gebracht. Ze voelen zich onvoldoende serieus genomen als ze in ‘de media’ waarschuwen voor de ongekende gevaren die ze zien opdoemen voor de mensheid. Grote tv-shows willen het vooral luchtig houden. Droge wetenschappelijke uiteenzettingen scoren niet. Een discussie vol welles-nietesspelletjes geeft meer kijkersvertier.

Valse balans

Staat een wetenschappelijke verwachting voor 100 procent vast, of toch voor 97 procent? En als het bewijs niet waterdicht is, klopt het dan allemaal wel met die klimaatrisico’s? En als een wetenschapper emoties toont, is zijn of haar verhaal dan nog wel geloofwaardig? En wat laten de polls eigenlijk zien: geloven kijkers de tv-gast? Zo ja, dan is er ook iemand die in de studio wil vertellen dat het allemaal anders zit. ‘Valse balans’ wordt dat genoemd: de neiging van journalisten om, onder het mom van hoor en wederhoor, mensen aan het woord te laten die tegenspreken. Ook als het feitelijk nonsens is.

Al deze fenomenen uit de mediawereld komen langs in Don’t Look Up. Terwijl het woord klimaat geen enkele keer valt, is het duidelijk dat de film over de klimaatcrisis gaat. En vooral: hoe mensen daarop reageren. Een groot gevaar nadert. Er is nog tijd om het tij te keren, maar niet veel meer.

In de film is een enorme komeet die op aarde afraast het existentiële gevaar: over zes maanden zal hij de aarde wegvagen, tenzij de wereldleiders hem onschadelijk maken. In plaats daarvan wil de Amerikaanse president, een persiflage op Donald Trump (gespeeld door Meryl Streep) de gemoederen sussen. Kijk maar niet omhoog naar die komeet, zegt zij, dan is er niets aan de hand.

Onderzoeker Kate Dibiasky (Jennifer Lawrence) en professor Mindy (Leonardo DiCaprio) kunnen de mensheid waarschuwen tot ze een ons wegen. Ze worden door vrijwel niemand geloofd als ze zeggen dat er nu actie nodig is. Tot het bijna te laat is. En dan is de vraag: komt de redding nog op tijd?

Herkenbaar

‘Heel herkenbaar’ noemt de Nederlandse klimaatwetenschapper Bart Verheggen, verbonden aan Amsterdam University College, de film. Ook als het gaat over het oplossen van de klimaatcrisis is er steeds minder tijd over. Desondanks lijken mensen die boodschap niet werkelijk door te laten dringen.

Wereldleiders beloven de crisis aan te pakken, maar vertalen hun woorden (‘actie, actie, actie’ zei Rutte op de klimaattop in Glasgow) onvoldoende in daden. Verschillen tussen Don’t Look Up en de klimaatproblematiek ziet Verheggen ook. De klimaatcrisis is geen komeet die wel of niet inslaat, maar een ramp die zich sluipenderwijs voltrekt. “De vraag ‘zijn we niet al te laat?’ is voor het klimaat eigenlijk niet opportuun. Het gaat er meer om in hoeverre de wereld de opwarming uit de hand laat lopen of niet.”

Op allerlei websites trekken klimaatexperts de vergelijking tussen Don’t Look Up en hun werkveld. “Ik proef dat de film veel losmaakt”, zegt Verheggen, die in een blog een trits aan opinieverhalen en quotes verzamelde van klimaatexperts voor wie de film een feest van herkenning is. “Nou ja, een feest is het niet, in elk geval is de nasmaak erg bitter. De film maakt pijnlijk duidelijk hoe het eraan toe kan gaan als je mensen wil wakker schudden”, zegt Verheggen.

De film is een parodie, zwaar aangezet en soms over de top geacteerd. Dat kan zijn, zegt Verheggen, maar door daar de nadruk op te gaan leggen, of op de verschillen tussen een komeet en een klimaatcrisis, zou precies gebeuren wat de film bekritiseert: praten over bij- en randzaken. Dan blijft de naderende ramp de roze olifant.

Afwenden als prestigeproject

Ondertussen zijn er ook nog rijke, invloedrijke ondernemers die het afwenden van de ramp als kans zien, als prestigeproject. In Don’t Look Up is dat Peter Isherwell (gepeeld door Mark Rylance) die met wilde technologie alles op denkt te kunnen lossen. Het is niet moeilijk om de parallel te trekken met de oprichters van grote ondernemingen die de klimaatcrisis bestrijden.

Het feit dat de twee bèta’s in de film (DiCaprio en Diciasky) er vrijwel de hele film niet in slagen om anderen te overtuigen van het onheil, zou je kunnen opvatten als kritiek op de wetenschap. “Zelf zie ik vooral het dilemma dat wordt geschetst”, zegt Verheggen. De ene wetenschapper in de film is fel van toon en deinst er niet voor terug om te vertellen dat de mensheid ten onder dreigt te gaan, een beetje zoals klimaatactiviste Greta Thunberg zich ook boos en onaangepast kan uiten (‘how dare you?’).

Het resultaat in Don’t Look Up is dat het emotionele optreden van de wetenschapper het nieuws wordt, in plaats van haar boodschap. De andere wetenschapper, professor Mindy, buigt in de film mee met de gevestigde orde, de taal die gewenst is aan talkshowtafels, in de hoop daarmee gehoord te worden. “Dat is een afweging die veel klimaatwetenschappers ook maken: hoe bereik en activeer je mensen, met het frame van ‘vijf voor twaalf’ of met het frame van ‘als we het samen maar willen oplossen lukt het’?

Bron van frustratie

Astronoom Amy Mainzer, wetenschappelijk adviseur van de filmmakers, onderschrijft dat. Wetenschappers hebben volgens haar verschillende strategieën om hetzelfde doel te bereiken: de feiten en waarheden die zij zien onder de aandacht brengen. Dat klimaatwetenschappers hierin onvoldoende slagen – zie de recordhoeveelheden CO₂ die jaarlijks de atmosfeer in vliegen – is volgens Mainzer een grote bron van frustratie, hoorde zij van veel experts.

In The Guardian verwoordde klimaatwetenschapper Peter Kalmus het als volgt: “De film Don’t Look Up is satire. Maar voor mij als een klimaatwetenschapper die er alles aan doet om mensen wakker te schudden om zo de vernietiging van de planeet te stoppen, is het de meest treffende film over het schokkende gebrek aan respons om de klimaatramp die ik heb gezien.”

Wie wil, kan Don’t Look Up net zo makkelijk opvatten als een reflectie op de coronacrisis. De analogie van de naderende komeetinslag is op elke crisis te projecteren. Maar de makers zijn er duidelijk over: deze film gaat over de klimaatcrisis. Die is zo urgent dat hij gemaakt moest worden, vertelt Cate Blanchett, die de rol van oppervlakkige talkshowhost voor haar rekening neemt. Ze vertelt erover in een vraaggesprek met een Amerikaanse talkshow, waar ze in een paar minuten uiteen mag zetten waarom het klimaat gered moet worden. Deze vorm van het Droste-effect bevestigt dat de film, hoe karikaturaal ook, soms niet ver van de realiteit afstaat.

Lees ook:

Before the Flood: ook een klimaatfilm met DiCaprio

Nee, gezellig werd het in 2016 niet met deze documentaire van Leonardo DiCaprio. Maar de acteur en filmmaker bracht de urgentie om klimaatverandering te bestrijden imponerend in beeld.