In Tchaikovsky’s Wife brengt de rebelse Russische regisseur Kirill Serebrennikov het huwelijksleven van de homoseksuele Tsjaikovski en zijn dolverliefde vrouw Antonina als een operateske psycho-thriller. ‘Misogynie was indertijd veel erger dan homofobie, vandaar mijn interesse voor Antonina.’
Kirill Serebrennikov (53) maakte niet zomaar een biopic over Tsjaikovski. De Russische regisseur die al zo’n kwart eeuw actief is in de wereld van opera, theater, ballet, film en televisie, dankt zijn faam aan zijn vernieuwingsdrift en originele, avantgardistische werk. Ook Tchaikovsky’s Wife verrast.
In plaats van de grote Russische componist van Het Zwanenmeer en vele andere balletten en muziekstukken centraal te stellen, bombardeert hij diens echtgenote Antonina Miliukova tot hoofdpersoon. Door haar ogen kijken we naar de negentiende-eeuwse Russische samenleving waarin Pjotr Iljitsj Tsjaikovski als genie wordt gevierd, en waarin het huwelijk van Antonina en haar Pjotr eindigt in een grote tragedie.
“Er ging zeker wat tijd overheen voordat ik Antonina als hoofdpersoon zag”, vertelt Serebrennikov in de drukte van het filmfestival van Cannes, waar zijn film vorig jaar in première ging. Door de oorlog in Oekraïne was Serebrennikov de enige Russische regisseur op het festival. Tchaikovsky’s Wife werd toegelaten tot de prestigieuze competitie omdat de film zonder Russische staatssteun was gemaakt. Dat wil niet zeggen dat er geen vragen waren over de investeringen van de bekende Russische oligarch Roman Abramovitsj die speciaal wordt bedankt op de aftiteling.
Staatscensuur
“Sinds mijn film The Student, dus sinds 2016, ontvang ik geen geld meer van de Russische staat”, zegt Serebrennikov. “We steunen op particuliere investeerders en internationale coproducties. Ik zie in Abramovitsj een waardevol beschermheer van de kunsten. Hij steunt de Russische moderne kunst al jaren. Mede dankzij hem kon er in Rusland arthouse cinema worden gemaakt, los van staatscensuur.”
Voor Serebrennikov was het ook de eerste keer in jaren dat hij een première van een film kon bijwonen. Toen zijn films Leto en Petrov’s Flu in 2018 en 2021 in Cannes in première gingen, zat de gevierde regisseur thuis in Moskou. Gedwongen.
Evenals in Iran meent de staat zich in Rusland met het werk van kunstenaars te moeten bemoeien. Serebrennikov, die openlijk gay is, werd al langer in de gaten gehouden en uiteindelijk gearresteerd tijdens het maken van Leto, zijn fantastische film over de jonggestorven Sovjetrockers Viktor Tsoi en Mike Naumenko. Serebrennikov zou gesjoemeld hebben met subsidies en kreeg huisarrest en een reisverbod opgelegd. Iedereen wist dat het een politiek gemotiveerde zaak was.
“Jaren geleden probeerde ik al eens een film over Tsjaikovski te maken”, vertelt hij. “Maar dat script wilden ze niet. Het beantwoordde niet aan hoe men in Rusland over Tsjaikovski dacht. ‘We willen een film over een heteroseksuele Tsjaikovski, en nu kom je aanzetten met die flikkertrucjes’, dat is wat ze zeiden.”
Propaganda
“Ik heb verdere samenwerking geweigerd met de minister van cultuur die trouwens later – en dit is veelzeggend – minister van propaganda werd. Het enige wat ze willen in Rusland is een propagandafilm waarin Tsjaikovski’s grootheid wordt gevierd, geen film waarin we hem leren kennen als mens.”
Dat is wel anders in Serebrennikovs film waarin Tsjaikovski op zeker moment zichzelf beschrijft: ‘Ik ben lichtgeraakt, zenuwachtig, asociaal en ik ben ongeschikt voor vleierij en het normale leven, ik heb veel tekortkomingen.’
Het Tsjaikovski-project kwam dus in eerste instantie op de plank terecht, met als voordeel dat de film kon rijpen. Serebrennikov raakte er meer en meer van overtuigd dat hij het verhaal anders wilde aanvliegen. “Er is een boek over Tsjaikovski dat veel indruk op mij maakte”, zegt hij. “Het gaat om Tchaikovsky: The Quest for the Inner Man van Alexander Poznansky. Hij heeft jarenlang archieven afgestruind en beschrijft Tsjaikovski’s leven van dag tot dag, op basis van documenten. Een prachtig boek dat van groot belang is geweest bij het maken van de film, omdat ik het verhaal van de Tsjaikovski’s zo documentair mogelijk wilde vertellen.”
Maar er was ook een ander belangrijk boek gebaseerd op documenten: Antonina Tchaikovskaia - The Story of a Forgotten Life van Valeriy Sokolov. “Ik vond het fascinerend om Tsjaikovski vanuit haar gezichtspunt te zien”, zegt hij. “Het oogpunt van een vrouw in negentiende-eeuws Rusland die nauwelijks rechten had en min of meer vergeten was.”
In de film is Antonina hoteldebotel verliefd op Tsjaikovski. We ontmoeten haar in 1872. Een mooie, frêle, jonge vrouw die les neemt aan het conservatorium in Moskou omdat Tsjaikovski er doceert. Ze zoekt zijn adres op, schrijft hem liefdesbrieven. Uiteindelijk stemt hij in met een huwelijk, uit pragmatisme.
Door met haar te trouwen hoopt Tsjaikovski geruchten over zijn homoseksualiteit de kop in te drukken. Ook hoopt de componist, die geldzorgen heeft, er financieel beter van te worden. Antonina belooft hem een bruidsschat. Maar Tsjaikovski is ook eerlijk als hij tegen haar zegt dat hij nog nooit van een vrouw heeft gehouden. Hij vraagt haar genoegen te nemen met ‘een kalme, vredige liefde, meer zoals die van een broer’.
Antonina gaat akkoord, lijkt in de veronderstelling dat het wel goed komt als ze eenmaal getrouwd zijn. Maar haar pogingen tot toenadering behoren tot de pijnlijkste scènes van de film. Hij gruwt van haar, weert haar af, wurgt haar zelfs bijna.
Chronische paranoia
Het resultaat van de onmogelijke liefde is dat beiden instorten. Tsjaikovski belandt in een diepe depressie. Als hij het huwelijkse leven uiteindelijk ontvlucht, raakt zij steeds meer de weg kwijt. Na alles denkt Antonina nog steeds dat Tsjaikovski’s opera Jevgeni Onegin over hún liefde gaat. ‘Hij is Onegin, ik ben Tatjana’, zwijmelt ze. Uiteindelijk krijgt ze de diagnose chronische paranoia en kwijnt ze weg in een psychiatrische inrichting.
“Het is een drama van twee mensen die elkaar niet verstaan, er niet in slagen om elkaar te begrijpen”, vertelt Serebrennikov. “En ja, de situatie van homoseksuelen in negentiende-eeuws Rusland spiegelt de situatie van gays in Rusland nu.” Het drama laat volgens hem zien dat er niks is veranderd.
“Iedereen weet dat Tsjaikovski homoseksueel was, maar niemand wil openlijk zeggen dat de grote Russische componist een andere seksuele voorkeur had. Dat is hypocrisie, onderstreept door de wet die alle lhbti+-propaganda verbiedt.
Homoseksuelen als outlaws
“Ik kan je vertellen dat dat een hele enge, vreemde wereld is om in te leven”, vervolgt hij. “Een wereld waarin homoseksualiteit en pedofilie over één kam worden geschoren. Veel mensen lijden hierdoor. Homoseksuelen worden in Rusland gemarginaliseerd, als outlaws behandeld. Ik woon sinds kort in Berlijn, tot mijn grote geluk, maar ik vergeet niet wat mensen in Rusland moeten meemaken.”
Het is een complexe geschiedenis die de dissidente Russische regisseur met Tchaikovsky’s Wife over het voetlicht brengt, want vergeleken met Antonina komt Tsjaikovski er nog genadig vanaf. Ja, er is discriminatie van homoseksuelen, maar die is lang niet zo erg als de achterstelling van vrouwen. En dat verklaart waarom Serebrennikov zo geïnteresseerd was in Antonina’s verhaal.
“Als je in negentiende-eeuws Rusland een man was met macht of aanzien, zoals een prins of een dichter, werd homoseksualiteit stilzwijgend getolereerd”, weet hij. “Hoe hoger in de hiërarchie, hoe vrijzinniger, en dat zie je ook in de film, Tsjaikovski feest erop los met zijn kornuiten.”
De discriminatie van vrouwen was volgens hem veel heftiger. “Een vrouw stond in het paspoort van haar man en mocht niet stemmen. Een vrouw was een tweederangs burger. De misogynie was veel erger dan homofobie. Daarom vond ik het interessant om Antonina op te diepen uit de geschiedenis, en uit de schaduw te halen van de grote Tsjaikovski. Ik plaats de camera als het ware in haar brein, in haar bewustzijn.”
Macholand
Volgens Serebrennikov voelt dat wel een beetje als een verzetsdaad, “omdat Rusland zo’n macholand is met zo’n machocultuur. Het is een samenleving van mannen, van strijders. En te midden van die mannen schuif ik een vrouw naar voren die tot over haar oren verliefd is op Tsjaikovski. Ze verafgoodt hem, lijdt aan een obsessieve liefde die eindigt in een catastrofe. En ja, ik ben ervan overtuigd dat dit soort drama’s zich nu nog steeds afspelen.”
Tchaikovsky’s Wife is vanaf 11 mei te zien in de bioscoop.
Lees ook:
Kirill Serebrennikov ontvluchtte Rusland: ‘Het gaat niet alleen om Poetin, maar om de hele kliek om hem heen’
Kirill Serebrennikov kan na zijn huisarrest in Rusland eindelijk weer live een opera regisseren. In Amsterdam nog wel, de stad die hij als twintigjarige bezocht toen de Berlijnse Muur viel.
