'Kijk naar Londen en je ziet de toekomst van veel Europese steden'

Londen is hét voorbeeld van de veranderende westerse hoofdstad in de 21ste eeuw: 8,6 miljoen inwoners, onder wie velen die absurd rijk of schrijnend arm zijn, heel veel immigranten - 40 procent van de inwoners komt uit het buitenland - en zo'n 600.000 illegalen.

Ben Judah (28), geboren Londener, schreef een boek over een stad waar hij in terugkeerde na jaren in Rusland te hebben gewerkt. En die hij steeds moeilijker vond om te begrijpen. 'Dit is Londen' is daarom vooral een zoektocht naar wie de nieuwe Londenaren zijn. Hij werkt in een bouwput met Poolse bouwvakkers, gaat op pad met steenrijke Arabieren en met een Nigeriaanse politieagent. Twee jaar lang maakte hij een reis door zijn eigen stad.

"Toen ik terugkwam in Londen was ik geschokt over de manier waarop Britse media over Groot-Brittannië berichtten. Over hoe leeg de kranten waren, hoe saai. Er staan steeds minder reportages in. Ze staan vol met columns, meningen en grafieken. Echte mensenverhalen zie je steeds minder. Dat vond ik vreselijk na mijn jaren in Rusland, waar ik als buitenlandcorrespondent wilde laten zien hoe de retoriek van het Kremlin zich verhield tot het Russische leven in steden en dorpen. Ik sprak met corrupte gouverneurs, extreem-rechtse types en alcoholisten. Zij lieten mij Rusland zien. Maar de Britse media laten nauwelijks hun eigen land zien."

U bent zo'n zes, zeven jaar weggeweest uit Londen. Was de stad zo veranderd dan?

"Ja. Ineens zag ik hoeveel buitenlands geld de stad instroomt. Hoe oligarchen voor miljoenen complete woonblokken opkopen. En ook hoe het aantal immigranten exponentieel blijft toenemen. Het voelde vreemd aan. Ik wist ook niet meer of ik van deze stad hield of dat ik al die veranderingen beangstigend vond, intimiderend. Ik besefte dat ik niet wist wat hoe het leven van veel nieuwe Londenaren eruitzag. Ik zat in een dubbeldekkerbus tussen Oost-Europese bouwvakkers en ik vroeg me opeens af: hoe denken jullie eigenlijk? Waarom zijn jullie hierheen gekomen? En hoe zien jullie mij?"

Als een reisverslaggever trok Judah door Londen, geïnspireerd door auteurs als Ryszard Kapuscinski en Paul Theroux. "Ik begon op Victoria Station, waar dagelijks honderden, duizenden nieuwe immigranten met de bus aankomen. Je kunt dat zien als hun geboorte, dat is ook hoe veel immigranten over hun aankomst spreken. Ik raakte aan de praat met Roemenen die op weg waren naar Hyde Park Corner, waaronder daklozen in tunnels slapen. Ik heb daar nachten doorgebracht, om deze immigranten te begrijpen. Zo kwam ik erachter dat veel Roemeense bedelaars moderne slaven zijn, bezig om hun schuld af te betalen aan hun smokkelaars. Elke avond kwam er iemand langs die de opbrengst van de bedelaars ophaalde."

"Ik ontdekte dat ze altijd bekaf zijn. Van de kou, de honger, de uitputting. Op straat slapen is een klap voor al je zintuigen. En dat gold voor velen die in armoede leven, ze vechten om net genoeg te kunnen verdienen, moeten lang reizen voor slechtbetaald werk. Veel arme immigranten zijn altijd oververmoeid."

Het gekke is, hier bij Hyde Park Corner, vlakbij Buckingham Palace, zie je zoveel weelde om je heen: chique hotels, peperdure bolides.

"Dit is een van de meest tijdloze plekken van Londen. Zeker sinds de Tweede Wereldoorlog ziet alles hier er grotendeels hetzelfde uit. Maar erachter is het een totaal andere stad geworden, vroeger was hij van de Lords en de hertogen, nu is ze van Russische oligarchen en prinsen uit Qatar. En de butlers en de dienstmeisjes uit de Britse aristocratie hebben plaatsgemaakt voor een Marokkaanse keukenhulp, een Filippijnse werkster en een Hongaarse bodyguard. Hier kun je nog het het Londen aanraken van Lord Curzon of Kedleston

(minister van buitenlandse zaken en gouverneur-generaal van India, 1859-1925, red.). Tegelijkertijd is dit het Londen van Roman Abramovitsj (de Russische miljardair-eigenaar van voetbalclub Chelsea, red.)."

U constateert dat de stad godsdienstiger wordt, 'the city of faith'. Maar kerken lopen toch leeg?

"Je ziet dat bij de nieuwe Londenaren, of het nu Afrikanen zijn, Arabieren of Oost-Europeanen, religie een belangrijke rol speelt. En dus zie je overal in Londen nieuwe kerken en gebedshuizen opduiken. En zeker niet waar je ze zou verwachten. Ik kwam afgeladen Afrikaanse kerkdiensten tegen in vervallen kelders en verlaten bingohallen. Een soort verborgen kerken. Dat was een van de grootste verrassingen voor mij tijdens het schrijven van dit boek.

"In het Londen waar u en ik in wonen, speelt religie helemaal niet zo'n rol. Ik zie vooral halflege kerken en synagogen. Met priesters en rabbijnen die niemand serieus neemt, ze organiseren nog wel vieringen, in prachtige gebouwen, maar de energie is er al lang geleden uitgelopen. En dan kom je op plaatsen waar immigranten hun religie belijden. Dus, ja, Londen is, anders dan ik dacht, de stad van het geloof. Ze zingen vol passie, zelfs de bedelaars met wie ik overnachtte in de tunnel. Elke dag voordat ze op pad gingen, baden ze in een kring tot God. Vroegen ze om hulp. Ontroerend."

Ziet u dezelfde verschijnselen in andere Europese steden - Berlijn, Parijs, Amsterdam?

"Londen is in het Westen echt de hoofdstad van het kapitalisme, met een gigantische kloof tussen het grootkapitaal en bittere armoede. Loop je naar Belgravia Square dan zul je zien dat daar 's avonds alle lichten uit zijn. De huizen kosten er miljoenen, maar er woont niemand, ze staan op naam van brievenbusfirma's in het Caribisch gebied. De echte eigenaar is onvindbaar. En vergelijk dat met alle immigranten op het busstation van Victoria, waar het systeem van de moderne Europese arbeidsmarkt aan je voorbij trekt. Dat zie je op deze schaal alleen hier."

Andere grote steden kennen toch ook immigratie en grote verschillen tussen arm en rijk?

"Uiteraard. En overal, van Ljubljana tot Amsterdam, vind je wel iets van Londen. Ook daar heb je een parallelle samenleving van immigranten, met een eigen arbeidsmarkt en tegelijk zie je dat Amsterdam ook kapitaal van oligarchen aantrekt. In die zin gaan steeds meer steden op Londen lijken.

Maar als je wilt begrijpen wat er met een stad gaat gebeuren als de traditionele, blanke meerderheid verdwijnt uit een stad, dan moet je eerst Londen snappen. Je ziet soortgelijke ontwikkelingen in Berlijn, Parijs, Madrid en Rome. Ook steden waar de steenrijken en de straatarmen buiten het systeem terecht zijn gekomen. Maar nog niet op de schaal zoals je die in Londen ziet."

Recensenten prijzen Judah: hij maakt een eind aan de mythe van het gezellige multiculturele Londen, zoals veel mensen die koesteren. Ook politici bleken verrast door Judahs boek, ze bleken nauwelijks een idee te hebben van wat er gebeurt in de Britse hoofdstad.

Hoe kan dat? Iedereen die er woont ziet toch wat er gebeurt?

"Het Londen dat in de hoofden van mensen leeft is het Londen van voor de grote immigratiestromen. Het is het Londen van de soapserie 'Eastenders'.

"Kijk naar uzelf: u woont in een appartement in het hippe oosten van Londen. U bezoekt hooguit een paar pubs, restaurants. U gaat meestal met dezelfde mensen om en dat zijn mensen die in uw wereld passen. U ziet, ook al woont u hier, hooguit twee procent van de stad. De rest van het beeld wat u hebt van Londen, haalt u uit de media, uit reclames, uit films. Op basis daarvan vormt u uw mening. De wereld van de Poolse bouwvakker of van de Filippijnse schoonmaakster, die ook in uw stad wonen, is een heel andere wereld."

Waardoor oefent Londen toch zo'n gigantische aantrekkingskracht uit op immigranten?

"Voor mijn boek heb ik veel mensen geïnterviewd, over hoe ze zich presenteren op sociale media. Een jongen uit Ghana plaatste op Instagram foto's van zichzelf met de duurste auto's - die niet van hem zijn. Hij draagt steevast dure zonnebrillen. Hij doet het voorkomen alsof hij in een paradijs woont, terwijl hij portier is bij een hotel. Zijn vrienden in Ghana zien dit en krijgen het beeld van Londen als gouden stad.

"En het opvallende was, dat doen bijna al de mensen die ik interviewde, of het nu Roemenen waren, Polen of Afghanen. Ze brengen graag het beeld over op sociale media alsof ze in het paradijs terecht zijn gekomen. Terwijl ze dat paradijs hooguit even mogen aanraken, ze zullen er nooit echt deel van uitmaken. Ze maken het schoon, ze bedienen, ze helpen bouwen. Dichterbij komen ze niet.

"Dat is iets wat veel immigranten, waar ze ook vandaan komen, gemeen hebben."

In uw boek verbindt u daar geen conclusies aan. Waarom niet?

"Britse journalisten zijn vaak opiniemakers. Ik heb uiteraard meningen, maar daar gaat het niet om. Je kunt het boek met een rechtse bril op lezen, of met een linkse, en je eigen conclusies trekken. Ik observeer liever. Ik ben het minst interessante personage in het boek. De geïnterviewden doen hun verhaal. Dat is grappig genoeg vrij ongewoon. Want vaak doen journalisten aan zelfcensuur, schrappen in wat mensen zeggen, omdat het racistisch is, seksistisch, islamofoob of paranoïde. Ik heb gewoon alles opgeschreven."

undefined

De regering van premier Cameron wilde het aantal immigranten onder de 100.000 terugbrengen. De huidige premier May wil dat ook. Toch kwamen er in 2016 300.000 vreemdelingen bij. Immigratie was voor veel Britten een motief om voor Brexit te stemmen.

"Het is ontzettend moeilijk om met etnische verandering om te gaan. Hier had je eeuwenlang nauwelijks immigratie. Die kwam pas op gang na de Tweede Wereldoorlog. Je kunt zeggen: dat is goed voor ons land, want we worden er rijker van. Of je zegt: het is slecht want het ondergraaft onze manier van leven.

"Wat je níet kunt zeggen - en dat is het probleem van links momenteel - is dat het niets uitmaakt. Natuurlijk is het een enorme verandering. Tijdens Brexit deed ik verslag voor de website Politico, en ik proefde op ontzettend veel plaatsen angst. De angst om een minderheid te worden. In 1940 was 2,7 procent van Londen van buitenlandse origine. Nu is het 55 procent.

"Dat blijft voor spanningen zorgen. Ik ben ervan overtuigd dat politiek in de 21ste eeuw moet gaan over waar het in Londen over gaat. Over massa-immigratie en over hoe het kapitaal zich steeds meer weet te onttrekken aan het zicht van de staat, zoals oligarchen dat doen."

Wat kan de gevestigde politiek doen om populisten de wind uit de zeilen te nemen?

"Neem Labour, en de sociaal-democraten elders in Europa. Het is voor hen volkomen onmogelijk gebleken om een goed en overtuigend ideaal te hebben over identiteit. Over nationale trots. Dat ligt helemaal in handen van extreem-rechts, op dit moment.

"Links zal opnieuw moeten ontdekken hoe ze een nationaal verhaal kunnen vertellen. Over de triomfen van immigratie, maar ook over de nationale geschiedenis, momenten waar met trots over gesproken kan worden. Dat kan op zoveel manieren zonder dat het extreem-rechts wordt. Nu verliezen de politici van het midden zich in getallen, in procenten. En komen ze niet verder dan een bekrompen blik op de wereld. Die komt niet meer aan bij de kiezer."