Franz Kafka
Kafka’s tekeningen: broddelwerk of briljant?
Schrijver Franz Kafka maakte ook tekeningen. Zelf vond hij het ‘knoeiwerk’. Expert Andreas Kilcher, die de schetsen herontdekte, is juist enthousiast. ‘Ik liet ze door mijn handen gaan en had de ene ‘big wow’ na de andere.’
Het was een moment om nooit te vergeten. In januari 2020 reisde de Zwitserse hoogleraar literatuur- en cultuurstudies Andreas Kilcher naar Jeruzalem. Daar mocht hij als een van de eersten een verzameling tekeningen van schrijver Franz Kafka bekijken. “Het was één grote doos vol verrassingen”, zegt hij via een beeldverbinding vanuit Zürich. “Ik sloeg map voor map open en liet de tekeningen door mijn handen gaan. Het was de ene ‘big wow’ na de andere.”
De tekeningen hadden decennialang in een bankkluis in Zürich gelegen, onzichtbaar weggeborgen door Kafka’s erven, die weigerden om ze aan de wereld te tonen. Pas in 2019, na een slepend proces, kwam de schat in bezit van de Nationale Bibliotheek in Jeruzalem.
Samen met twee andere experts heeft Kilcher de afbeeldingen zojuist beschreven in het boek Franz Kafka, de tekeningen. Het is de eerste complete catalogus van Kafka’s schetsen, 163 in totaal. In het boek duiden de samenstellers het kunsthistorisch belang van de tekeningen. Ze slaan ook een brug naar Kafka’s literaire werk.
Kafka wilde dat zijn tekeningen na zijn dood werden vernietigd
Kilchers enthousiasme over de schetsen contrasteert met Kafka’s eigen oordeel. De schrijver vond zijn tekeningen ‘knoeiwerk’. Hij wilde dat ze na zijn dood werden vernietigd. Dat vroeg hij expliciet aan Max Brod, zijn vriend en artistiek pleitbezorger. Maar Brod trok zich daar niets van aan: hij bewaarde alles. Hij was zó overtuigd van Kafka’s talent dat hij zelfs schetsjes knipte uit collegedictaten die Kafka als rechtenstudent had volgepend. Ook redde hij tekeningen uit de prullenbak.
En, is het nou broddelwerk of briljant?
Opvallend is in elk geval dat de tekeningen heel minimalistisch zijn. Met een paar pennenstreken zet Kafka een menselijk gezicht of gestalte neer. Schermers, ruiters en dansers dartelen schetsmatig over de pagina’s, zonder achtergrond. Veel afbeeldingen lijken onaf. Vingeroefeningen. Sommige tekeningen, in grijs potlood of zwarte inkt, bevatten inktvlekken of woeste doorhalingen. Andere schetsjes zijn ingebed in brieven of schots en scheef uitgeknipt.
“Kafka tekenende met minimale middelen”, licht Kilcher toe. “Zijn werk sluit aan bij een nieuwe stijl die begin twintigste eeuw ontstond: tastend, fragmentarisch. Een kunstwerk hoefde niet langer compleet te zijn. Het mocht ook een eenvoudige schets zijn, een glimp van iets. Omdat je het geheel tóch nooit kunt weergeven. Of gewoon omdat een klein stukje al genoeg is.”
De meeste tekeningen zijn nooit voltooid
Diezelfde moderne kunstopvatting zie je terug in Kafka’s verhalen en romans. “Wij lezen zijn teksten nu als een afgerond geheel”, zegt Kilcher, “maar de meeste zijn nooit voltooid; ze zijn samengesteld uit losse fragmenten.”
Kafka tekende vooral in zijn studentenjaren. Hij nam tekenles en volgde colleges kunstgeschiedenis. Zijn ambities waren groot, maar hij voelde zich al snel mislukt. In 1913 schrijft hij aan zijn verloofde Felice Bauer: ‘Ik was ooit een groot tekenaar, maar toen ben ik bij een slechte schilderes schoolse tekenlessen gaan nemen en heb ik mijn hele talent verknoeid. [...] Ik zal je binnenkort een paar oude tekeningen sturen, dan kun je lachen.’
Kafka hield in zijn jonge jaren niet alleen zielsveel van tekenen, hij kocht ook kunst. Bovendien zat hij in een Praagse kunstenaarsgroep die debatteerde over het wezen van kunst en over de verbanden tussen beeldende kunst en literatuur. “Dat hele verhaal is nieuw voor ons”, zegt Kilcher. “Daar zijn we pas achtergekomen dankzij ons onderzoek.”
'Dit is echt high performance-tekenen’
De expert wil Kafka niet in de markt proberen te zetten als een grote moderne beeldend kunstenaar. Wel benadrukt hij dat Kafka veel in zijn mars had. Hij kon bijvoorbeeld goed beweging suggereren, zoals in een dynamische figuur die van rechts naar links zoeft, mogelijk een hardloper of een verspringer. “Dit is echt high performance-tekenen”, zegt Kilcher. “Een paar streken, tjak-tjak-tjak, en het staat. Je voélt de beweging.”
Of neem Übermuth des Reichtums, getekend op pakpapier met een vouw in het midden. “Ik vind deze tekening mooi omdat hij ontzettend speels is”, licht Kilcher toe. “Het is een ervaring uit de realiteit, een feestavond, die sterk door de fantasie is vervormd. Je ziet twee vrouwen aan tafel zitten met extreme hoeden, jurken en juwelen. Een bediende brengt een grote schaal binnen met een soort fazant erop. Links bovenin speelt een orkest. Je ziet kaarslicht. Er komt nog een andere bediende aan met drankjes in grote glazen.”
De ‘overmoed’ en ‘rijkdom’ uit de titel zitten volgens Kilcher niet alleen in het tafereel zelf, maar ook in de manier van tekenen. “De stijl is niet realistisch, want daar was Kafka wars van. Hij tekende eerder overdreven, grotesk, karikaturaal. In zekere zin is deze tekening zelfs surrealistisch. Het lijkt een scène uit een onderbewuste droomwereld, terwijl dit werk stamt uit ongeveer 1905. Toen was het surrealisme nog niet eens gemunt.”
‘Kafka was geen horrorschrijver’
Deze vrolijke dromerij botst op het eerste gezicht nogal met het nachtmerrieachtige van Kafka’s literaire oeuvre (zie kader), beaamt de deskundige. “Kafka wordt inderdaad vaak gereduceerd tot een soort horrorschrijver. Maar dat cliché klopt niet helemaal. Zijn teksten bevatten ook veel humor. Voor de tekeningen geldt dat nog sterker, met al die komisch vervormde lichamen.”
Wat Kilcher betreft mag je het geestige van Kafka’s tekeningen dan ook best aangrijpen om zijn boeken iets luchtiger te lezen. Al zijn er ook zeldzamere schetsen waarop Kafka juist pijn laat zien: een verwrongen gezicht bijvoorbeeld, of een gefolterd lichaam dat uit elkaar wordt getrokken. “Eenduidig is het nooit bij Kafka.”
Nu de catalogus klaar is, ligt een tentoonstelling voor de hand. Max Brod stuurde daar ook ooit op aan, maar zag er uiteindelijk van af. Hij was bang dat de wereld de tekeningen zou afdoen als geknoei. En, minstens zo belangrijk: hij wilde voorkomen dat iedereen zou zien hoe heftig hij met zijn schaar tekeer was gegaan in Kafka’s artistieke erfenis. Daardoor heeft het werk zo lang achter slot en grendel gelegen. Maar nu is het tij gekeerd, verzekert Kilcher: “De vraag is niet meer óf, maar wannéér die tentoonstelling er komt.”
Kafka’s naam werd spreekwoordelijk
Zelfs wie nooit werk van Franz Kafka gelezen heeft, vóelt er iets bij. Dat is te danken aan het bijvoeglijke naamwoord kafkaësk, dat zoiets betekent als sinister, onheilspellend, nachtmerrieachtig. De in Praag geboren, Duitstalige Joodse auteur (1883-1924) schetste machteloze personages die worden vermorzeld door een absurd, bureaucratisch systeem. Het is paranoïde fictie, geschreven met een enorme helderheid van geest.
In een van zijn beroemdste romans, Het Proces, wordt Josef K. beschuldigd van iets wat hij niet te horen krijgt; zijn vertwijfeling en wanhoop worden opgevat als bewijs voor zijn schuld. In De Gedaanteverwisseling verandert de hoofdpersoon in een groot insect. Hij vraagt zich onthutst af waar hij dit aan heeft verdiend.
Kafka’s personages proberen het hoofd koel te houden. Ze blijven geloven in een goede afloop die niet komt. Juist dat maakt hen volgens Trouw-recensent Rob Schouten diep-tragisch.
‘Franz Kafka, de tekeningen’, Uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep, 336 blz, € 49,90. Donderdagavond 4 november is er in het Amsterdamse Spui25 een boekpresentatie met als sprekers Andreas Kilcher, Arnon Grunberg en Joke de Wolf.
Lees ook:
Ontworteld en dolend. De moderne mens volgens Franz Kafka.
Er is vrijwel geen schrijver uit de vorige eeuw die niet is beïnvloed door Kafka. Met zijn hopeloze sprookjes heeft hij de cultuur na hem veranderd.
