Joseph Roth schreef als een gewonde

Behoeft Joseph Roth nog een introductie? Is het nodig om te zeggen dat hij in 1894 in Oost-Galicië ('Het Siberië van de Habsburgse dubbelmonarchie') als joodse halfwees werd geboren, en dat hij in 1939 -op de vlucht voor Hitler- in Parijs stierf aan de gevolgen van jarenlang drankmisbruik? Roth heeft voor een schrijver die slechts 44 jaar oud werd een kolossaal oeuvre nagelaten: dertien romans, tien verhalen, honderden reisreportages, feuilletons en andere krantenartikelen. Tot zijn beste werk behoren 'Radetzkymarsch', 'Die Kapuzinergruft' en vooral zijn grandioze vertellingen zoals 'Der Leviathan', 'Die Legende vom heiligen Trinker' of 'Stationschef Fallmerayer'. Iets minder maar nog altijd van onweerstaanbare charme zijn de korte romans 'Das falsche Gewicht', 'Hiob', 'Hotel Savoy' en zeker ook een deel van zijn journalistieke werk.

,,Hij schreef als een gewonde, of beter gezegd: in het bezit van een wond -want hij koesterde haar als zijn talent', merkt zijn biograaf Helmuth Nürnberger op. Inderdaad heeft Roth zijn rusteloosheid levenslang gekoesterd en gecultiveerd, maar gewond was hij natuurlijk ook door het uiteenvallen van zijn geliefde vaderland, de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Na 1918 kwam het nooit meer goed met hem.

Nostalgie, ironie, fatalisme en sympathie voor eenvoudige mensen zijn de belangrijkste kenmerken van Roths werk. Zijn schitterende stijl, opvallend direct en trefzeker, lijkt geschoold door de taal van Alfred Polgar, zijn mentor als beginnend journalist in Wenen. Maar ook Arthur Schnitzler, de satiricus Karl Kraus en vooral de melancholieke verhalenverteller Ferdinand von Saar lijken hem te hebben beïnvloed. Volgens zijn vriend Hans Sahl, de schrijver van 'Memoires van een moralist', schreef Roth 'het mooiste proza sinds Heinrich Heine'. Sahl voegt er nog aan toe: ,,Joseph Roth, dat was het stervende Wenen, dat was de stervende Donaumonarchie in ballingschap'.

Voor wat betreft de onlangs voor het eerst vertaalde roman 'De Kapucijner Crypte' uit 1938 geldt dit in optima forma. Roth beschrijft in deze melancholiek-opstandige roman de jaren 1914-1938 door de ogen van zijn hoofdpersoon Franz Ferdinand Trotta. De net getrouwde Trotta neemt als luitenant deel aan de Eerste Wereldoorlog, raakt in Russische gevangenschap en keert in 1918 terug naar Wenen, waar hij zich volkomen ontheemd voelt. Alle pogingen van de onpraktische Trotta om in het nieuwe Oostenrijk een burgerlijk bestaan op te bouwen lijden schipbreuk, en van zijn vrouw, die een lesbische verhouding blijkt te hebben (door Roth discreet aangeduid), raakt hij steeds meer vervreemd. Trotta's 'wereld van gisteren' gaat definitief ten onder als zijn vaderland bij nazi-Duitsland wordt ingelijfd. Uiteindelijk zoekt hij radeloos toevlucht in de Kapucijner-crypte, de keizerlijke begraafplaats en het symbool bij uitstek van het Habsburgse Oostenrijk.

Meteen op de eerste bladzijde wordt de teneur van de roman onder woorden gebracht: ,,Ik ben geen kind van deze tijd, het kost me zelfs moeite mij er niet ronduit een vijand van te noemen'. De nostalgische grondstemming wordt consequent volgehouden en verleidt Trotta ('exterritoriaal onder de levenden') herhaaldelijk tot schimpscheuten op alles wat naar nieuwlichterij zweemt. Vrouwen die zich niet meer de hand laten kussen en lezingen bijwonen over vrijwillige sterilisatie moeten het bij hem net zo zeer ontgelden als aanhangers van de rassenideologie of gewiekste zakenlieden. Joseph Roth verlangde terug naar de oude tijd en werd een modelmonarchist: het is een niet toevallig ontstaan cliché-beeld, dat overigens slechts één kant van de zaak belicht. Al te gemakkelijk wordt vaak over het hoofd gezien dat hij ook kritisch stond tegenover de vroegere staatsvorm. In 'De Kapucijner Crypte' zijn het vooral de overleden vader van Trotta (hij wilde 'het rijk hervormen en Habsburg redden') en de Poolse graaf Chojnicki die heel wat misstanden binnen Oostenrijk-Hongarije aan de kaak stellen. Dat varieert van de inderdaad nogal omslachtige titulatuur, die van Oostenrijkse handelsraden in Hongarije baronnen maakte, tot de in politiek opzicht veel belangrijkere onderdrukking van Slowaken, Kroaten, Roemenen en andere volkeren door de Hongaren -zoals overigens de Hongaren er bij Roth toch al opvallend slecht van afkomen.

'De Kapucijner Crypte' bestaat uit schitterende boosaardige humor en briljant gemopper en geweeklaag, goed in evenwicht gehouden door een aantal ontroerende fragmenten. Een hoogtepunt vind ik bijvoorbeeld de scène waarin het overlijden van de oude dienaar van de familie Trotta, 'Jacques', wordt beschreven, in het bijzijn van Franz Ferdinand, die dan net aan zijn korte huwelijksreis is begonnen. Eveneens van grote droevige schoonheid is de terugkeer van Trotta in 1918 in Wenen en het weerzien met zijn oude, broze en doofgeworden moeder.

Een andere tak van de familie Trotta staat centraal in Roths bekendste roman 'Radetzkymars', onlangs verschenen als heruitgave van een editie uit 1981. Vanuit een naoorlogs perspectief -de roman verscheen in 1932- wordt de ondergang van Oostenrijk-Hongarije tussen 1859 en 1916 verteld, waarbij de meeste aandacht uitgaat naar de laatste vijftien jaar. Parallel aan de ondergang van het rijk wordt het lot van de familie Trotta verteld, een geslacht van ambtenaren en hoge militairen dat ergens in de provincie leeft. De eigenlijke hoofdpersoon is de jongste Trotta, de officier Carl Joseph, die niet tegen het harde leven is opgewassen en meteen bij het uitbreken van de wereldoorlog op een onbenullige manier sterft. Zijn vader overlijdt twee jaar later, bijna gelijktijdig met de oude keizer.

'Radetzkymars' geldt terecht als een van de grootste Duitstalige romans uit de eerste helft van de vorige eeuw. Bij herlezing viel het mij op dat dit klassieke werk veel hechter gecomponeerd en gestructureerd is dan 'De Kapucijner Crypte', maar ook dat de venijnige humor en briljante spot ontbreken. Roth deed voor het schrijven van zijn omvangrijkste werk iets wat hij nooit eerder had gedaan en ook later niet meer zou doen: hij maakte voorstudies en verdiepte zich in klederdrachten, ceremonieel en vooral in het taalgebruik van de militaire en ambtelijke kringen uit de oude monarchie.

Veel sneller en ongecontroleerder geschreven is Roths laatste roman 'Het sprookje van de 1002e nacht' (1939). In veel opzichten is dit werk typisch voor een aantal zwakkere romans van Roth zoals 'Tarabas', 'Beichte eines Mörders'. 'Die Flucht ohne Ende' of het fragmentarisch gebleven 'Perlefter': de gebeurtenissen volgen elkaar in razendsnel tempo op, er is te weinig samenhang. Als Roth niet zo'n briljant stilist was en zelfs in zijn zwakke werk regelmatig schittert met briljante observaties, zou men gemakkelijk van colportageromans kunnen spreken. In 'Het sprookje' vertelt hij het verhaal van de Weense ritmeester Taittinger, die na een affaire met een prostituee gedwongen wordt om ontslag te nemen en met wie het uiteindelijk slecht afloopt. De affaire wordt op wonderbaarlijke wijze verbonden met een bezoek van de sjah van Perzië aan Wenen, die één nacht met dezelfde lichtekooi doorbrengt en haar daarvoor rijkelijk -en met ingrijpende gevolgen- beloont. Hopelijk krijgt Joseph Roth door de nieuwe vertalingen en heruitgaven nu eindelijk ook in Nederland de erkenning die hem toekomt. Fraai zou het zijn als binnenkort ook zijn verhalen in vertaling kunnen verschijnen, juweeltjes van vertelkunst die ik net als 'De Kapucijner Crypte', en 'Radetzkymars' iedereen van harte aanbeveel.