Acteur Jan Kooijman kruipt in de huid van Rudolf Noerejev: misschien wel de beste en beroemdste danser ooit. Een magnetiserende paradijsvogel met narcistische trekjes. Kooijman: “Ik ga op zoek naar de kwetsbaarheid achter het icoon.”
Als Rudolf Noerejev danste met een ballerina die volgens hem te veel kilo’s was aangekomen, liet hij haar tijdens het liften, plok, zo uit zijn handen vallen. Berucht is het incident waarbij hij poepte op de trappen van de villa van filmregisseur Franco Zeffirelli, nadat hij klaar was met het vernielen van het interieur.
Noerejev was de absolute ster en eiste als zodanig behandeld te worden. Maar als hij je graag mocht, kreeg je alles van hem gedaan. Dan was hij de vriendelijkheid en goedheid zelve.
In deze tijd zou het divagedrag van Noerejev misschien wel leiden tot het cancelen van zijn persoon. Zou dat inderdaad zó ver gaan? Dat weet acteur Jan Kooijman (41) zo net nog niet. “Hij zou zeker discutabel zijn geweest,” meent hij. “Maar het mysterie dat om Noerejev heen hing, iets wat je niet kon vatten, werkte destijds als een magneet op mensen. Hij was een beest op het toneel met een enorm charisma. In zijn hoogtijdagen, de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw, kwam men van heinde en verre om hem te zien dansen.”
Grote zak geld, liefst cash
En Noerejev danste net zo makkelijk op podia van beroemde ballethuizen als dat hij acte de présence gaf in de Muppet Show en Jos Brinks tv-show Wedden Dat. Zeker later in zijn carrière. Als er maar een grote zak geld, liefst cash, na afloop in zijn kleedkamer klaarstond. Kooijman: “Hij had miljoenen op de bank en was in het bezit van 21 huizen plus een privé-eiland voor de Italiaanse Amalfikust.”
Acteur en ex-danser Jan Kooijman kruipt in de huid van Noerejev (1938-1993), een van de beste en beroemdste balletdansers van de twintigste eeuw, in het toneelstuk Nureyev van toneelschrijver Allard Blom, onder regie van Martin Michel.
De levensloop van Noerejev leent zich geweldig voor theater, vindt Kooijman. “Hij werd geboren in een rijdende trein die door Siberië denderde. Een voorteken: hij zou zijn leven leiden in ijltempo. Noerejev was niet in het bezit van enig zitvlees.”
KGB-agenten om de tuin geleid
Tijdens een tournee van het Russische Kirov-ballet, waar Noerejev zijn danscarrière begon, liep hij in 1961 over naar het Westen: zijn legendarische ‘sprong naar vrijheid’. Een spionagethriller op zich, volgens Kooijman, waarin een dappere Noerejev KGB-agenten om de tuin wist te leiden.
“In het Westen was hij vrij. Hier kon hij schitteren in de rollen die hij wilde. Daarnaast hield hij er een hedonistisch leven op na, met veel anonieme seks en drugsgebruik.”
Een biograaf schreef dat Noerejev slechts voor één zonde immuun was: luiheid. Zijn obsessieve, absolute passie voor dans en eindeloze discipline is spreekwoordelijk geworden. Noerejev was een klassiek kunstenaar met een intense toewijding en zeldzame virtuositeit, de ‘Rimbaud van de steppen’, zoals de beroemde choreograaf Frederick Ashton hem noemde.
Intens leven, tragische dood
Kooijman: “Zo intens als Noerejev leefde, zo tragisch was zijn dood. Hij overleed in Parijs op zijn 54ste aan de gevolgen van aids. Hij had de ziekte verborgen gehouden voor de buitenwereld. Zelf kon hij ook niet accepteren dat hij ziek was, terwijl zijn lichaam hem steeds meer in de steek liet.”
Tijdens de lessen dansgeschiedenis in zijn dansopleiding hoorde Jan Kooijman vaak en veel over de balletlegende. “Het is me altijd bijgebleven hoe bijzonder hij was. In zijn tijd stopten dansers rond hun 35ste met dansen, dan was hun lichaam ‘op’.
“Noerejev bleef veel langer doorgaan, wel tot zijn vijftigste. Té lang volgens velen, want op het laatst werd hij tijdens optredens nogal eens uitgejouwd door teleurgestelde fans. Maar Noerejev deed er alles aan om in the picture te blijven. De aandacht van het publiek was voor hem misschien wel een manier om te dealen met zijn eenzaamheid.”
Er móéten ook momenten van twijfel zijn geweest
Want als je een leven hebt geleid als dat van Noerejev, móéten er ook momenten van twijfel zijn geweest, aldus Kooijman. “In biografieën lees je over zijn onmogelijke gedrag, de seksuele uitspattingen, zijn narcistische hang om in het middelpunt van de belangstelling te staan. Over zijn zachte, vriendelijke kanten kom je weinig te weten. Toen ik werd gevraagd om Noerejev te spelen, vond ik dat een spannende opdracht aan mezelf: ga op zoek naar de kwetsbaarheid achter het icoon.”
“Als de lichten uitgaan, sterf ik”, is uit Noerejevs mond opgetekend. Dit gegeven staat centraal in Allard Bloms theatermonoloog, gevat in een raamvertelling. Kooijman: “Noerejev is ziek en versleten en voelt zijn dood naderen. Hij wil nog één keer stralen met La Bayadère, de balletklassieker waarmee hij beroemd is geworden. Maar zelf stralen op de bühne kan hij niet meer vanwege zijn zieke lijf.
“Hij is benoemd tot balletdirecteur van de Parijse opera en in die hoedanigheid choreografeert hij twee jonge dansers. Hij vindt het maar weinig soeps wat ze doen. Ze moeten meer dansen zoals hij dat deed, toen-ie het nog kon: met begeestering, niet vanuit techniek. Noerejev weet immers wat dat is: hij heeft zich altijd voor de volle 100 procent gegeven.”
‘We pretenderen niet een biopic te maken’
Zo blikt Noerejev in de voorstelling terug op zijn bewogen leven. Dat gebeurt aan de hand van belangrijke ontmoetingen met mensen om wie hij gaf: balletdanser Eric Bruhn, zijn grote liefde, en danspartner Margot Fonteyn met wie hij wereldwijd triomfen vierde. Kooijman komt met een disclaimer: “Het is een interpretatie van Noerejevs leven en persoon, hè. We pretenderen niet een biopic te maken.”
Kooijman wordt op toneel geflankeerd door de klassiek geschoolde dansers Nehanda Péguillan en Kiran Gezels. Zij personifiëren Noerejevs geliefden op cruciale punten in de voorstelling. “Choreograaf Rinus Sprong creëerde dansstukken die bijdragen aan het verloop van mijn monoloog. De dans stuwt het verhaal echt voort. Er is bijvoorbeeld een scène waarin Noerejev een telefoongesprek heeft met Margot Fonteyn, waaruit blijkt dat zij de enige is bij wie hij zijn onzekerheid kan uiten. Nehanda en Kiran dansen op de achtergrond en maken de liefde tussen die twee invoelbaar.”
Acteur in een lichaam dat is opgeleid voor dans
De klassieke stukken worden overgelaten aan Péguillan en Gezels, Kooijman participeert wel in andere dansdelen. Een toneelstuk met dans: dat vindt Kooijman dan ook een goede omschrijving voor de voorstelling Nureyev: “De voorstelling is niet in een hokje te duwen.”
Eigenlijk is Kooijman zelf ook ‘een rare hybride’, zoals hij zichzelf noemt, een acteur in een lichaam dat voor dans is opgeleid. Tot zijn 28ste was hij verbonden aan Scapino Ballet Rotterdam, waar hij uitgroeide tot een gezichtsbepalende danser.
Vervolgens lonkte het acteerspel. Kooijman speelde na zijn danscarrière in tal van speelfilms en televisieseries. De dans bleef een rol spelen in zijn leven als acteur en programmamaker. Hij jureerde dansshows op televisie en werd spreekbuis voor de dans in Nederland.
‘Je danst met een tikkende klok boven je hoofd’
Noerejevs honger naar succes en gezien willen worden, herkent Kooijman wel. “Die gedrevenheid kleeft aan de danskunst, omdat je als danser niet eeuwig door kunt gaan. Je danst als het ware met een tikkende klok boven je hoofd. Toen ik bij Scapino Ballet ging werken, had ik een enorme drive om de mooiste rollen te bemachtigen, het mooiste aandeel aan de voorstelling te mogen leveren. Als dat niet lukte, voelde dat als tijdsverspilling.”
Daarom is het zo nu en dan ook wel goed om schaamteloos van jezelf te houden, vindt Kooijman. Buiten de lijntjes te kleuren, zoals Noerejev dat deed, weliswaar in extreme vorm. “Dat vinden Nederlanders problematisch, het wordt snel uitgelegd als arrogantie. In deze tijd neemt men elkaar steeds meer de maat, daardoor ga je op je tenen lopen. Maar soms moet je je kont tegen de krib durven gooien om iets moois en unieks in de wereld te zetten. Daar was een paradijsvogel als Noerejev het ultieme voorbeeld van. ”
Nureyev is tot en met 19 mei te zien in diverse theaters in het land. www.nureyev.nl
Lees ook:
Virtuoos Noerejev hield van grote gebaren, dus doet The White Crow niet aan ingetogen drama
Biopic The White Crow is gebaseerd op de biografie van Julie Kavanagh en mixt drie verhaallijnen door elkaar: Noerejev als kleine jongen in Siberië, Noerejev in opleiding in Leningrad en Noerejev op tournee in Parijs.
Alexandra Radius en Han Ebbelaar dansten het lekkerst met elkaar: Als Han mij liftte, ademde ik met hem mee
Het beroemdste balletkoppel van Nederland heeft een eigen biografie: Levensdans. Een goede aanleiding voor een gesprek over de liefde. Alexandra Radius: ‘Han is een schat, én een doordouwer.’ Han Ebbelaar: ‘Lex heeft geen fratsen, nooit ballerinagedoe.’
