Trouw-journalist Jan Kleinnijenhuis is samen met Pieter Klein van ‘RTL Nieuws’ verkozen tot Journalist van het Jaar. Ze danken de titel aan hun publicaties over de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Die leidde vorige week nog tot het aftreden van verantwoordelijk staatssecretaris Menno Snel.
Het is natuurlijk een journalistieke prijs, en dat Jan Kleinnijenhuis en Pieter Klein zich vanaf nu Journalist van het Jaar mogen noemen, betekent absoluut een erkenning voor het spitwerk van het afgelopen jaar. Maar, zeggen Kleinnijenhuis en Klein, deze prijs is ook voor de advocaten en klokkenluiders die hen in deze mistige affaire de weg wezen, en voorál voor de gedupeerde ouders.
Kleinnijenhuis : “Zij zijn de slachtoffers die ons hun vertrouwen hebben gegeven. Want moet je je voorstellen dat je tien jaar lang door de overheid als fraudeur bent bestempeld. Dat je altijd het gevoel hebt gehad dat dit niet klopte, maar dat je toch alles netjes hebt terug betaald. Dat je daardoor je huis uit moest, er loonbeslag werd gelegd, je huwelijk ten einde kwam, en dat je kinderen uit huis werden geplaatst. Als je dan bereid bent aan twee aanvankelijk achterdochtige journalisten je hele verhaal te vertellen, met de administratie er bij, dan getuigt dat van een enorme moed.”
Pieter Klein voelt dat hij daarom juist met de toeslagenaffaire het belangrijkste verhaal uit zijn carrière heeft gemaakt. “Omdat het om deze ménsen gaat, en vermoedelijk zitten er duizenden, misschien tienduizenden slachtoffers in hetzelfde schuitje.” Het gaat hier niet om een uit de hand gelopen technocratische kwestie als een ICT-project, zegt Klein, maar over de essentie van de rechtstaat, een overheid die faalt, ambtenaren die letterlijk tegen de wet handelen en gewone mensen stelselmatig duperen.
Volgens de jury:
De jury van vakblad Villamedia kent de prijs aan Jan Kleinnijenhuis en Pieter Klein toe vanwege hun diepgravende en langdurige onderzoek naar de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Het duo legde onder meer bloot hoe de Belastingdienst ouders jarenlang ten onrechte heeft bestempeld als fraudeurs en onwettig toeslagen stopzet en terugvordert. Er werd onderzoek gedaan, waarbij (tweede) nationaliteit in strijd met de regelgeving standaard in beeld werd gebracht. Bij het toedekken van de affaire hield de Belastingdienst structureel informatie achter in rechtszaken tegen gedupeerde ouders en misleidde staatssecretaris Snel de Tweede Kamer. Nog steeds weten we niet zeker of honderden, duizenden dan wel tienduizenden gezinnen gedupeerd zijn. Het onderzoek van Klein en Kleinnijenhuis heeft een grote maatschappelijke misstand blootgelegd. Daarvoor verdienen zij erkenning. Volgens de jury verdienen ze de prijs vooral door de manier waarop zij te werk zijn gegaan: vasthoudend, met open vizier, op zoek naar de feiten en met de juiste balans tussen feitelijke verslaggeving en het uiting geven aan emoties en verbazing in columns van Pieter Klein.
Oplossing is met het vertrek van Snel niet dichterbij gekomen
Dat hun publicaties uiteindelijk zouden leiden tot het aftreden van staatssecretaris Menno Snel vorige week, daarvan hadden Kleinnijenhuis en Klein geen benul toen ze elkaar een jaar geleden in dit dossier opzochten. Daar is het hen ook nooit om te doen geweest. Klein: “Ik denk dat Snel een integere bestuurder is met goede intenties. Hij heeft lang gedacht dat hij aan oplossingen werkte. Maar hij was ook politiek verantwoordelijk voor een dienst die ook in de afhandeling van de klachten niet goed functioneert.” Kleinnijenhuis was zelfs teleurgesteld toen hij opstapte. “Ik zat klaar voor een debat, maar het werd een non-event. Ik was benieuwd naar de oplossingen waarmee hij zou komen, en naar de scherpe vragen uit de Tweede Kamer. Maar nu zal zijn opvolger waarschijnlijk beginnen met ‘Beste Kamer, ik moet me eerst inlezen.’ Ik heb niet het idee dat met Snels vertrek een oplossing dichterbij is gekomen.”
De nieuwe Journalisten van het Jaar zijn de opvolgers van een andere Trouw-journalist, Joop Bouma die vorig jaar samen met Jet Schouten van televisieprogramma Radar in de prijzen viel met hun project over de slechte controle op implantaten. Is het nog mogelijk om als onderzoeksjournalist op een zolderkamertje zelfstandig op een project te broeden? Kleinnijenhuis: “Het kan wel, maar van samenwerking wordt iedereen beter. Trouw heeft als een van de eerste kranten al snel internationale samenwerking gezocht, maar nu zie je dat steeds vaker ook nationaal gebeuren. Dat heeft voordelen, als je tenminste niet het gevoel heb dat je onderling moet concurreren. Bij Pieter en mij was dat vertrouwen er, en de waardering voor elkaars werk en kundigheid. We hebben tegen elkaar gezegd: dit onderwerp is te groot, laten we dit samen doen.”
Dat heeft niet alleen tot voordeel dat je elkaar scherpt houdt, stimuleert en afremt waar nodig, maar met zijn tweeën is de ‘beleidsproza’ ook beter eetbaar. Die term gebruikt Kleinnijenhuis voor alle stukken die het tweetal beetje voor beetje heeft weten te bemachtigen, maar eerder versluierend waren dan verhelderend. “Het zijn vooral woorden, maar weinig antwoorden.”
‘Ambtenaren doen niet aan voorlichting, maar aan politiek’
Met z’n tweeën sta je ook sterker in het contact met de afdeling persvoorlichting van het departement. “Die is een deel van het probleem”, zegt Klein. “Als woordvoerder op een ministerie moet je zelf op onderzoek naar de antwoorden. Dat is onvoldoende gebeurd. In plaats daarvan werd er om de waarheid heen gekletst. Sommige voorlichters brachten ook doelbewust verkeerde informatie in omloop, door bij andere media te spinnen dat Trouw en ‘RTL Nieuws’ niks in handen hadden. Daarmee deden ze niet aan voorlichting, maar aan politiek.” Persvoorlichters zijn in dienst van de overheid, zegt Kleinnijenhuis, en mogen dus niet liegen. “Maar ze gedragen zich als politiek assistenten. Ze hebben het gevoel dat ze niet de waarheid moeten vertellen, maar hun staatssecretaris moeten beschermen. Dat is een verkeerde taakopvatting.”
Elkaar stimuleren, elkaar vasthouden bij tegenwind, maar de samenwerking tussen krant en televisie heeft nog een voordeel. Op televisie kun je beelden laten zien die in duizend woorden niet te beschrijven zijn. En in de krant is ruimte voor feiten die niet in een kort televisie-item passen. Samen hebben die twee media meer impact. Klein: “Wij waren met de camera bij Fatma Simsek, een van de gedupeerde moeders, toen zij van de onderzoekscommissie Donner hoorde dat zij géén fraudeur was, en dat zij jarenlang stelselmatig onheus was bejegend. Zij brak, en dan zie je iemand huilen op tv, volstrekt authentiek. Dat heeft zo’n impact. Die ene persoon staat voor al die duizenden”. Kleinnijenhuis: “Zij liet zien dat dit geen kleine zaak was zoals de Belastingdienst ons ooit wilde doen geloven, maar héél groot”.
Lees ook:
‘Vanuit Blauw nu toch een Ghana populatie aan het bekijken’. Zo onderzocht de Belastingdienst toeslagenfraude
Zelf had de Belastingdienst wel in de gaten hoe gevoelig het lag. Maar hij deed het toch: gegevens over (tweede) nationaliteit gebruiken om fraude op te sporen. Uit honderden vrijgegeven documenten reconstrueerde Jan Kleinnijenhuis hoe dat in zijn werk gaat.
‘Ik heb alles geprobeerd, maar de Belastingdienst luistert niet’
Al dertien jaar zit Jolanda Syed in de schulden, omdat zij volgens de fiscus onterecht kinderopvangtoeslag ontving. Nu, vijftien jaar later, is zij nog altijd niet van haar schuld af. Jan Kleinnijenhuis sprak met haar.
Hoe Trouw-onderzoeksjournalist Jan Kleinnijenhuis zijn nieuws uit bijzinnen haalt
Geef Jan Kleinnijenhuis een ingewikkeld document of een langdradig jaarverslag en hij haalt er nieuws uit. Hoe doet hij dat? ‘Je moet als journalist nooit denken dat een onderwerp te moeilijk is.’
Lees hier al onze berichtgeving over de kinderopvangtoeslag terug.
