Ischa Meijer was rauw en mateloos

Begin jaren zeventig schreef journalist Ischa Meijer een lange open brief aan zijn moeder Liesje, vol bittere verwijten. Hij was dertig jaar en kon zich niet herinneren dat er met haar ooit een vertrouwelijke band had bestaan. Het was altijd tobben geweest. Ischa was een lastig kind, zo had hij tot vervelens toe te horen gekregen, was vaak ziek en ondankbaar. Hij kon het nooit goed doen.

Waarom, zo vroeg de oudste zoon zich af, hebben jullie mij eigenlijk verwekt, midden in de oorlog toen razzia’s en deportaties al aan de orde van de dag waren? Vier maanden na zijn geboorte kwam Ischa met zijn vader Jaap en zijn moeder in het doorgangskamp Westerbork terecht. Vandaar uit werd het gezin in februari 1944, een dag nadat het zoontje een jaar was geworden, naar het concentratiekamp Bergen-Belsen gedeporteerd. Pa, ma en Ischa overleefden de verschrikkingen: aan het eind van de oorlog, in april 1945, toen Britse troepen het kamp naderden, zetten de nazi’s ze weer op transport, naar het oosten. Maar de Russen wisten de gevangenen uit deze ‘dodentrein’ te bevrijden. Eind juni keerden de Meijers terug in Amsterdam.

De bezetting en de Jodenvervolging hebben een verwoestende invloed op het gezin gehad. Het leidde uiteindelijk tot een breuk tussen de ouders en Ischa (en later ook de twee andere kinderen). In ‘Brief aan mijn moeder’ beschrijft hij de verwijdering, niet alleen met zijn moeder, maar ook met zijn vader. Het zijn teksten boordevol vertwijfeling. Ischa besefte dat hij sterk afhankelijk was van zijn ouders, hij had ook van ze gehouden, maar de breuk was niet te voorkomen.

Het boek maakte destijds veel indruk en werd een bestseller. Het is een rauwe, openhartige en overrompelende monoloog van een tweedegeneratie-oorlogsslachtoffer, al behoorde Ischa formeel gesproken tot de eerste generatie, maar hij had als baby de oorlog natuurlijk niet bewust meegemaakt.

14 februari

Het is deze maand 25 jaar geleden dat Ischa Meijer overleed: op de ochtend van zijn 52ste verjaardag, 14 februari 1995. Hij kreeg een hartaanval. Ter herdenking heeft uitgeverij Prometheus drie van zijn boeken opnieuw in een verzamelbundel uitgegeven. Naast ‘Brief aan mijn moeder’ gaat het om ‘Een rabbijn in de tropen’ (over zijn vader die met zijn jonge gezin begin jaren vijftig voor een paar jaar naar Suriname verhuisde) en ‘Hoeren’: Ischa kwam openlijk uit voor zijn frequente bezoek aan prostituées.

Het voorwoord van de bundel ‘Zo, en niet anders’ is van de hand van de schrijfster Connie Palmen die jarenlang, tot aan zijn dood, de partner van Ischa was. ‘Brief aan mijn moeder’ is in haar ogen ‘een beklemmend en ontroerend meesterwerk’. Ischa doorbrak daarmee een stilzwijgende wet dat je ouders die slachtoffers waren van de Shoah ontziet en vergeeft en niet overlaadt met verwijten.

Volgens Palmen was het in de periode waarin deze brief verscheen – 1974 – ‘onheilspellend stil’ rondom Jodenvervolging, de Holocaust, de terugkeer van Joden en hoe zij hun leven weer oppakten. Maar er was toen juist een heftige, emotionele discussie gaande over de voorgenomen vrijlating van de zogeheten ‘drie van Breda’, Duitse oorlogsmisdadigers die direct na de oorlog veroordeeld waren; kranten, radio en tv stonden er bol van. En in het verlengde daarvan was er veel publiciteit over de behandelings­methode van oorlogsslachtoffers die psychiater Jan Bastiaans toepaste. In dat klimaat was het boek van Meijer van grote betekenis: het was een van de eerste getuigenissen van een kind van oorlogsslachtoffers. En bijna vijftig jaar later is het nog steeds de moeite waard. Het is buitengewoon openhartig, voor de lezer soms ongemakkelijk doordat er zoveel intimiteit tussen moeder en zoon wordt prijsgegeven. Er staan prachtige zinnen in, maar ook moeizaam geformuleerde passages.

Breuk tussen ouders en kinderen

De relatie die de jonge Ischa met zijn vader had, staat goed beschreven in het eerste en helaas enige deel van de prachtige biografie ‘Jaap en Ischa Meijer’ van historica Evelien Gans uit 2008. Al in het voorwoord maakt zij gewag van een wandeling van pa en de toen 10-jarige zoon in de Vogezen, aan de vooravond van de emigratie van het gezin naar Suriname. Ischa had daar een paar dagen zijn vader helemaal voor zich alleen, toen leek de verstandhouding nog goed.

In het tweede deel zou de breuk tussen ouders en kinderen aan de orde komen en dat zou ook vooral het levensverhaal van Ischa bevatten. Maar dat boek is er niet gekomen: Evelien Gans overleed anderhalf jaar geleden.

We moeten het (voorlopig?) doen met een soort biografie van Gijs Groenteman die na vijftien jaar opnieuw wordt uitgegeven, ‘Ischa. Verhalen van vrienden, familie en vrouwen’. Ook verschijnt er over twee weken een bloemlezing over Meijers omgang met het Jodendom (zie interview met samensteller Ronit Palache in Tijd op 15 februari a.s.).

Groentemans boek is aangevuld met een kort interview met dochter Jessica, met wie Ischa tot haar vierde geen contact had en die in 2005 nog niet wilde meewerken. Groenteman knipte interviews met zo’n dertig intimi van Ischa op en verdeelde ze over twaalf hoofdstukken waarin zijn leven is opgedeeld.

Zelfingenomen, rancuneus, met een kwaaie dronk

Er zitten waardevolle waarnemingen tussen. We lezen hoe mateloos Ischa was: in het aantal vrouwen dat hij had (betaald vooral) en in het werk. Hij schreef honderden interviews voor gerenommeerde bladen (uitschieters: die met Mart Smeets en burgemeester Bram Peper van Rotterdam en diens echtgenote), had een ­wekelijks radioprogramma, een talkshow op tv (bij RTL, wat hem eigenlijk te min was), trad op in theaters, verzorgde de column ‘De Dikke Man’ in Het Parool, en schreef ook nog boeken.

Wat ook wel duidelijk wordt, is dat Meijer een hork kon zijn, zelfingenomen, rancuneus, met een kwaaie dronk, chronisch ontrouw (hij verliet zijn hoogzwangere vriendin) en altijd op zoek naar complimenten. Hij belde ’s nachts hoofdredacteuren uit hun bed om te horen hoe fantastisch ze zijn stukken wel niet vonden.

Groenteman stond 15 jaar geleden onder tijdsdruk: het boek moest af. Daardoor is het soms slordig, met herhalingen en tegenstrijdigheden: op de ene bladzijde staat dat Ischa zich nooit voorbereidde voor een interview, op de andere dat hij zich dan suf las. Iets meer reflectie op zijn werk, een kwarteeuw na zijn dood, was in deze heruitgave welkom geweest. Was Ischa Meijer wel de briljante interviewer voor wie hij doorging? Is hij nog steeds onvergetelijk of eigenlijk overschat?

Oordeel: Soms slordig, mist reflectie.

Ischa Meijer
Zó, en niet anders
Prometheus; 384 blz. € 24,99

Gijs Groenteman
Ischa. Verhalen van vrienden, familie en vrouwen
Prometheus; 256 blz. €18,99