Is het werk van Louis Couperus nog de moeite waard?

Louis Couperus overleed honderd jaar geleden. Wat maakt zijn werk voor huidige lezers nog de moeite waard? Drie liefhebbers over de ‘springlevende’ boeken van de Haagse schrijver.

Het Louis Couperusjaar is aangebroken. De grote schrijver (1863-1923) overleed honderd jaar geleden, reden voor een jubileum vol literaire activiteiten. Couperus heeft nog altijd een schare fans, maar ook een imagoprobleem. Veel mensen zien hem als een ‘Haagse tuthola’, zegt essayist Bas Heijne. Als een ‘Tempo Doeloe-schrijver’ van lange zinnen die doorbuigen onder het gewicht van overbodige tierelantijnen.

Doodzonde, vindt Heijne. Want in werkelijkheid is Couperus een scherpe, brutale schrijver die juist verrassend actuele thema’s aansnijdt: individualiteit, een zoektocht naar zingeving en seksuele diversiteit. Honderd jaar na zijn dood kan hij kortom wel wat pr gebruiken. Hieronder vertellen drie liefhebbers waarom Couperus nog zo’n aanrader is voor lezers van nu.

‘Hij is geweldig goed in het beschrijven van het menselijk tekort’

Simon Mulder, aanstaand voorzitter van het Louis Couperus Genootschap

“Tegen het eind van zijn leven was Louis Couperus somber over zijn literaire nalatenschap. Na zijn dood zou niemand hem meer lezen, schreef hij. Gelukkig zat hij ernaast. Zijn werk is nog altijd springlevend. In dit herdenkingsjaar worden er diverse lezingen, tentoonstellingen en podcasts aan hem gewijd. Zelf breng ik met het collectief Feest der Poëzie een voorstelling rond hem op de planken. Er is ook een opera over Eline Vere in de maak.

“Couperus spreekt het publiek nog steeds aan. Dat komt deels doordat zijn oeuvre zo breed is. Hij heeft klassieke romans geschreven over de oudheid, maar ook moderne boeken die spelen op Java of in het Den Haag van zijn tijd. Daarnaast zijn er gedichten, korte verhalen, reisbrieven en feuilletons.

“Wat Couperus tijdloos maakt, is dat hij geweldig goed was in het beschrijven van het menselijk tekort. En de problemen waar zijn personages mee worstelen, zijn nog altijd herkenbaar. Veel van zijn figuren proberen te ontsnappen aan hun sociale milieu. Als dat lukt, drijven ze vervolgens doelloos en teleurgesteld rond, ontworteld van alles waar ze vertrouwd mee waren.

“Dat geldt ook voor Eline Vere. Als jonge vrouw voelt zij zich niet thuis in haar welgestelde Haagse omgeving. Ze vertrekt naar Brussel. Daar belandt ze bij uitzinnige, hedonistische types, maar dat is het ook niet. Uiteindelijk sterft ze in Scheveningen aan een overdosis drugs. Of neem De berg van licht: een 15-jarige flamboyante puberjongen uit Syrië, wordt benoemd tot keizer van het Romeinse Rijk. Er volgt een botsing van culturen waarin de jongen onherroepelijk ten onder gaat. Aan het noodlot valt niet te ontkomen – typisch Couperus.

“Je ziet dat ook in De stille kracht. Daar willen Nederlanders een bestaan opbouwen op vijandige Javaanse grond. Ze worden door lokale krachten tegengewerkt en verliezen allemaal. Je kunt dus wel proberen iets groots van je leven te maken, maar bij Couperus is dat een recept voor mislukking.

“Dit contrast tussen ambities en realiteit slaat terug op het leven van de schrijver zelf. Couperus was homo. Omdat hij daar in zijn tijd weinig mee kon, sloot hij een verstandshuwelijk met zijn nicht. Zijn aspiraties voor een groots en meeslepend leven liet hij varen. Voortaan leefde hij zijn dromen uit in zijn boeken. Hij heeft als het ware gecapituleerd voor het haalbare, omdat hij niet dwalend en ongelukkig wilde eindigen. Dat thema past goed bij onze tijd. We willen allemaal een vrijgevochten individu zijn en niet worden bepaald door onze omgeving, familie of werk. De schrijver raadt ons aan het geluk in het kleine te zoeken.

“Couperus is een geweldige psycholoog en groot stilist. Hij zet zijn personages heel trefzeker neer. Zijn teksten zijn altijd subliem gecomponeerd, als een choreografie van woorden. Of hij nou schrijft in een verheven romanregister of op die gezellige kletstoon van de feuilletons en de reisbrieven.

“Jammer genoeg lezen scholieren hem nauwelijks nog. Maar als je zijn werk aanbiedt, merk ik als leraar klassieke talen, dan komt het over. Zijn belangrijkste boeken worden nog uitgegeven of komen opnieuw in druk, zoals Extaze bij Uitgeverij HetMoet. Couperus heeft zijn weg gevonden naar het theater en een enkele keer naar de film. Popmuzikanten hebben zijn werk zelfs op cd gezet. Hij treedt dus steeds meer buiten het boek. Dat is een goed teken. Ik ben heel positief over zijn overlevingskansen.”

‘Eline Vere is eigenlijk een 19de-eeuwse millennial babe’

Michelle van Dijk, schrijfster, hertaalde Couperus’ roman ‘Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan’

“Wat Couperus nog de moeite waard maakt? De beste manier om daar achter te komen is: hem lezen. Daarom ben ik op de website neerlandistiek.nl begonnen met de hashtag #IkLeesCouperus. Elke maand lees ik een boek van hem. Vervolgens schrijf ik er een stukje over. Ik hoop dat zoveel mogelijk mensen gaan meelezen.

“Mijn eerste stukje ging over Eline Vere. In dit boek uit 1888 geeft Couperus een prachtig inkijkje in de gegoede Haagse burgerij van die tijd. Tegelijk is zijn hoofdpersoon nog heel herkenbaar voor leeftijdgenoten van nu. Eline Vere is eigenlijk een 19de-eeuwse millennial babe, een jonge vrouw die in haar tijd op zoek moest naar een man. Ze is enorm met zichzelf bezig, met haar uiterlijk ook. Ze kijkt eindeloos in de spiegel. Dat narcistische zie je ook bij jongeren van nu, altijd op zoek naar het perfecte Insta-plaatje.

“Couperus heeft een vlijmscherp psychologisch inzicht. Hij doorziet genadeloos hoe we met elkaar omgaan. Eline Vere worstelt bijvoorbeeld met haar mentale gezondheid, met de leegte die ze voelt. Ze kan nergens voldoening uit halen en gaat gebukt onder onzekerheid. Dat past ook erg bij de generatie van nu: zzp’ers die geen houvast meer vinden in een carrière en geen plezier halen uit hun werk. Mensen uit Elines omgeving zeggen tegen haar: Ga gewoon eens iets leuks doen, je bent nog zo jong! Dat is precies wat jongeren nu te horen krijgen. Maar dat helpt niet als je een depressie hebt.

“Eline Vere is een schitterende roman, maar voor een eerste kennismaking kun je beter Langs lijnen van geleidelijkheid lezen. Dat heeft minder personages en verhaallijnen. Het is vorig jaar hertaald door Albert Kroezemann. De thema’s zijn nog steeds heel herkenbaar. Het gaat onder meer over geweld tegen vrouwen binnen het huwelijk en over een soort #MeToo door een rijke vent. Tegelijkertijd is deze roman van historische waarde door de aandacht voor het opkomende feminisme, waar Couperus subtiel de spot mee drijft.

“Ik lees nu De berg van licht, waarin een 15-jarige jongen de profetie krijgt dat hij een Romeinse keizer zal worden. Couperus bouwt de spanning meesterlijk op, zoals in al zijn boeken. Na het introduceren van zijn personages maakt hij direct duidelijk wat hen drijft. Een tijdloze verteltechniek die je ook veel in films ziet. Zijn aanpak wérkt.

“Stilistisch is hij ook heel bijzonder, met die impressionistische, schilderachtige taal. Die gebruikt hij niet in de dialogen, maar alleen in beschrijvingen. De berg van licht begint bijvoorbeeld met twee pagina’s waarin Couperus een zonnetempel in het maanlicht schetst met woorden als ‘starrenweelde’ en ‘triltintelen’. Het is even wennen. Maar je zit er snel genoeg in en dan voeren de spanningsbogen je vanzelf mee.

“In zijn Haagse boeken beschrijft Couperus ook levendig wat voor kleren de mensen dragen en wat ze eten, zonder dat het saai wordt. Je ziet het zó voor je, Eline Vere in haar tulen jurk met die veer op haar hoed. Het verbaast me dat zijn boeken niet vaker zijn verfilmd, want daar lenen ze zich perfect voor. Ik denk dat Couperus over honderd jaar nog steeds wordt gelezen, ook dankzij de hertalingen die nu verschijnen. Hij is en blijft een van de beste schrijvers uit de moderne Nederlandse letteren.”

‘Zo’n oom Anton uit Van oude mensen zouden wij nu een pedofiel noemen’

Bas Heijne, schrijver en essayist, maakte de documentaire ‘Louis Couperus - Niet te stillen onrust’. Ook schreef hij het onlangs in een nieuwe editie verschenen ‘Angst en schoonheid’, een persoonlijke verkenning van Couperus’ leven en werk

“Eerlijk gezegd vind ik het nogal karig wat er wordt georganiseerd rond het honderdste sterfjaar van Couperus. Veel groter dan hij hebben we ze niet in Nederland. Ik zou zeggen: gemeente Den Haag, Literatuurmuseum, CPNB, dóe iets! Anders ga ik zelf rondtoeren met Arthur Japin, een groot liefhebber die Couperus ook nog eens heel goed, onopgesmukt kan voorlezen.

“Kijk, je hoeft zo’n historische schrijver niet te balsemen, maar je moet wel onderhoud plegen aan zijn reputatie. Hij moet bevrijd worden uit dat imago van Haagse tuthola. Het is echt geen Tempo Doeloe-schrijver die alleen aanslaat bij een ouder, nostalgisch publiek. Integendeel, zijn werk gaat over existentiële vragen die nog altijd actueel zijn. Hoe geef je je leven zin in een wereld waarin betekenis je niet meer van bovenaf wordt opgelegd? Wanneer meneer pastoor niet langer bepaalt wat mag en wat niet? Alle personages van Couperus worstelen daarmee.

“Toen Couperus geboren werd, in 1863, bestonden er nog volop zekerheden. Maar ze begonnen al snel te schuiven. Marx, Freud en vooral Darwin ontmantelden alles. Ook op persoonlijk vlak verloor Couperus vaste grond. Als schrijver was hij sowieso al een buitenbeetje in de familie, en dan bleek hij ook nog homoseksueel. Hij werd in feite uit zijn gerieflijke Haagse wereld gestoten doordat hij er niet meer in paste. Dat geldt voor veel van zijn personages: ze willen graag ergens bij horen, maar ze passen niet. Ze worden op zichzelf teruggeworpen en moeten vervolgens zelf uitmaken wat ze in hun leven belangrijk vinden.

“Zingeven is moeilijk. Het gevaar is dat je een illusie gaat najagen. Kijk naar de Brexit, het idee dat je de grootsheid van vroeger zou kunnen herbeleven. Het bleek een misvatting, en nu zitten de Britten opgescheept met een recessie. Kortom, als je je leven betekenis probeert te geven, kun je ten prooi vallen aan fatale inbeelding. De roman Iskander gaat daar ook over. Een man verovert de wereld en vraagt zich op het eind af: Waarom? Dit ‘antwoordloze waarom’, zoals Couperus het noemt, dréunt het boek binnen.

“Wat Couperus’ werk ook modern maakt, is zijn totaal open blik op seksualiteit. Zo’n oom Anton uit Van oude mensen zouden wij nu een pedofiel noemen. Couperus schrijft er onverbloemd over. Anton vond jonge kinderen wel eens ‘héél lief’, staat er, en dan ‘troebelde het hem voor de ogen’. Even verderop zit Anton in een krappe koets met zijn knieën tegen zijn 18-jarige nichtje aan te duwen om haar warme lichaam te voelen. Dan heeft hij tenminste ook een leuke dag.

“Couperus’ werk is totaal niet preuts. In het verhaal Romantisch avontuur krijgt de schrijver ’s nachts op straat in Napels een orgie aangeboden. Hij weigert. ‘Ik ken dat’, verklaart hij wereldwijs. ‘Een vuile troep van lelijke jongens en een blèrende geit erbij.’ Dat ongegeneerde, dat brutale, dat bewonder ik enorm.

“Je ziet het ook in De berg van licht. Die roman gaat over zaken als geslachtswisselingen, androgynie en homoseksualiteit, maar altijd zonder een zweem van zondigheid. Seksualiteit heeft in het werk van Couperus niks besmuikts. Voor die tijd is dat ongehoord. En juist ook nu, in een tijd waarin seksuele diversiteit en gender volop in de aandacht staan, denk ik dat Couperus bij veel mensen een snaar kan raken.”

Lees ook:

Wie begrijpt Couperus nog?

Havo- en vwo-leerlingen haken massaal af bij Couperus, vanwege de aparte, ouderwetse taal. Neerlandica Michelle van Dijk heeft Couperus’ roman ‘Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan’ daarom hertaald in modern Nederlands. Lekker toegankelijk, maar rechtgeaarde Couperianen vinden het heiligschennis.