Is de Documenta in Kassel nog wel een bezoek waard?

‘Jodenhaat op de Documenta: welkom op de Antisemita’, kopte Der Spiegel. ‘De Jodenzeug van Kassel’ stond te lezen in de Frankfurter Allgemeine. ‘Het krakende einde van de Documenta’ schreef Die Zeit.

De Duitse pers laat geen spaan heel van de meest prestigieuze kunstexpositie in Duitsland. Eens in de vijf jaar is het de internationale graadmeter voor de stand van de hedendaagse kunst. Maar deze vijftiende editie van de Documenta in Kassel is niets minder dan een schandvlek voor het land geworden doordat een kunstwerk met antisemitische afbeeldingen drie dagen na de opening verwijderd werd van de Friedrichsplatz, het centrale plein van de stad.

Op het enorme doek van het Indonesische kunstenaarscollectief Taring Padi werd tussen de honderden figuurtjes een varken ontdekt dat een sjaal met een Davidster om zijn nek had. Op zijn helm stond Mossad - de naam van de Israëlische geheime dienst. Verderop was een man met een haakneus en vampiertanden te zien, op zijn zwarte hoed stonden nota bene de letters SS.

Hoe kon dit gebeuren?

Antisemitische beelden op het stadsplein, pijnlijker kan het in Duitsland niet worden. Hoe kon dit gebeuren, vroegen politici en media zich verbijsterd af. Op het kunstevenement dat in 1955 in het leven werd geroepen om het Duitse culturele imago weer op te poetsen, na de barbarij van de Nazi’s.

Bondskanselier Olaf Scholz liet weten dat hij voor het eerst in dertig jaar zou afzien van een bezoek. Er wordt geroepen om het aftreden van de directeur van Documenta, Sabine Schormann. Ook de staatssecretaris voor Cultuur, Claudia Roth, moet er volgens sommigen aan geloven. Zij hadden beter moeten opletten. Want in de aanloop naar de opening op 18 juni was er vaker gewaarschuwd voor antisemitisme onder de deelnemende kunstenaars.

Iedere Documenta heeft een eigen curator. Tot nu toe was het altijd een westerse kunstenaar of kunstpaus die de expo samenstelde. Het leek deze vijftiende editie een fris idee om de blik te verleggen en een kunstenaarscollectief uit Indonesië te vragen. Het is immers de hoogste tijd dat ook de niet-westerse kunst gezien wordt en een volwaardige plek krijgt. Van de Documenta-directie kregen ze, zoals alle curatoren, de vrije hand.

Het tienkoppige collectief Ruangruppa - niet te verwarren met de makers van het verwijderde kunstwerk - verzon als thema ‘Lumbung’, dat is een gezamenlijke rijstschuur waar iedereen brengt wat hij wil delen en haalt wat hij nodig heeft. Een prachtig inclusief en verbindend idee. Maar al snel verschenen verhalen dat deze groep niet iedereen in de armen sluit. Onder de 1500 deelnemende kunstenaars geen enkele uit Israël, wel een aantal dat zich heeft aangesloten bij een boycot van dat land. In het Palestijnse collectief ‘The Question of Funding’ zouden kunstenaars zitten die het bestaansrecht van de staat Israël ontkennen.

Van Gogh in Gaza

De expositieruimte van de Palestijnen werd drie weken voor de opening van Documenta al beklad. Het is een rauwe nachtclub vlakbij het station van Kassel - de Documenta speelt zich af op tientallen locaties in de stad. Het meest omstreden werk dat hier hangt is een serie collages van de Palestijnse kunstenaar Mohammed Al Hawajri. Hij nam wereldberoemde kunstwerken die hij combineerde met foto’s uit de bezette gebieden. Zo kijken de aardappeleters van Vincent van Gogh uit op een gebombardeerd Gaza. De vredig slapende landarbeiders van Jean-François Millet worden beslopen door zwaar bewapende Israëlische militairen.

Vooral de naam van de serie wekte verontwaardiging: ‘Guernica Gaza’. Een verwijzing naar Picasso’s beroemde schilderij van Guernica, de Spaanse stad die in 1937 door de Duitse Luftwaffe werd gebombardeerd. Critici vonden de link tussen de nazi's en het Israëlische leger smakeloos.

Subtiel is het bepaald niet, maar Al Hawajri voert tenminste een actuele discussie. Hij komt niet aanzetten met de stereotype haakneus met scherpe tanden - de kinderbloed drinkende Jood - en het varken - de ‘Judensau’. Beelden die sinds de donkere middeleeuwen zijn gebruikt om Joden te vervolgen en te vermoorden.

De Palestijnse kunstenaars werken op het scherpst van de snede, maar nodigen in ieder geval uit tot debat. Zoals ook elders harde noten worden gekraakt. Denemarken krijgt ervan langs vanwege het strenge asielbeleid. Aboriginal kunstenaar Richard Bell bekritiseert ‘wit’ Australië. Een Oost-Afrikaans collectief pleurde al het afval dat wij in hun streken dumpen - textiel, oude computers - op de lommerrijke Karlswiese. Het is helemaal niet erg dat een ander deel van de wereld nu eens zijn stem mag laten horen, na eeuwenlang te moeten luisteren naar de westerse visie. Maar dan kom je er dus ook achter dat een varken met een Davidster in Indonesië - het grootste islamitische land ter wereld - een stuk minder beladen is dan in Duitsland.

Dat beweren in ieder geval de makers van het verwijderde kunstwerk. Ze schreven dat ze geen enkele bevolkingsgroep negatief wilden neerzetten. Hun doek ‘People’s Justice’ gaat over de onderdrukking onder de heerschappij van president Soeharto. De figuren zijn ‘cultuurspecifiek’ en betekenen voor hen iets heel anders dan hier, in de ‘westerse context’. In Indonesië, maar ook in China, had niemand zich gestoord aan het werk dat stamt uit 2002. Ze waren enorm geschrokken van de impact die het hier in Duitsland had.

Bij deze redenering sluit Documenta-directeur Sabine Schormann zich nogal gemakzuchtig aan. “Hier botsen duidelijk twee zienswijzen, die van het globale Noorden en het globale Zuiden. De wonden van het kolonialisme en antisemitisme zijn heel verschillend, maar we zouden daarover een goed debat moeten voeren”, zei ze tegen de regionale omroep Hessenschau. Dat zij deze ellende met een westerse blik misschien had kunnen voorkomen, nee, dat vindt ze niet.

Kunst mag inderdaad schuren en tot debat oproepen, maar antisemitische karikaturen slaan in Duitsland ieder gesprek vooralsnog morsdood. Het gewraakte kunstwerk werd eerst afgedekt met zwarte doeken, waardoor het als een soort reusachtige grafsteen op de Friedrichsplatz stond. Maar een woedende burgemeester nam daarmee geen genoegen. Het moest onmiddellijk weg uit zijn stad. Dat gebeurde onder instemmend applaus, maar er was ook boe geroep en gefluit. Want het is natuurlijk ook censuur, en censuur is minstens zo pijnlijk op een evenement dat juist de ultieme vrijheid van kunst voorstaat.

Vrolijk trommelconcert

Is de vijftiende Documenta dus mislukt, zoals de Duitse kranten oordelen? Dan wordt het een lange lijdensweg, want het evenement duurt nog tot 25 september.

Terwijl in de Duitse politiek en media woedend werd gediscussieerd, bleven de bezoekers toestromen en werd er op de Friedrichsplatz een vrolijk trommelconcert gegeven waaraan iedereen mee mocht doen. Deze Documenta heeft juist een ontzettend lichte, vrolijke toets. Groepen kunstenaars dansen musicerend over straat en delen flyers uit voor bijeenkomsten. In het park staat een uit riet opgetrokken dorp, waar groenten worden verbouwd, in menige museumzaal geurt het heerlijk naar eten uit alle windstreken. En er is een vrolijkmakend cultureel kinderdagverblijf.

Toch voert politiek de boventoon, niet ongebruikelijk trouwens op de Documenta. Veel bijdragen bestaan uit teksten en kreten van het kaliber ‘White Silence = Violence’, geschreven op vaandels, muren, vloeren, banners, zelfs op de zuilen van het statige Fridericianum, het museum dat het hart van het evenement vormt.

Je kunt je afvragen of het kunst is, maar dat is niet het grootste probleem. De uitleg bij veel van deze werken is summier. De bezoeker moet soms letterlijk op zijn knieën gaan zitten en met het zaklampje op de smartphone schijnen om de zaalteksten te lezen die op kniehoogte hangen, in piepkleine zwarte lettertjes op bruin papier gedrukt. Kunst hoef je niet altijd te snappen, maar als de makers zo nadrukkelijk een discussie willen aanzwengelen, is het lastig meepraten als je niet weet waarover het gaat - soms is zelfs niet duidelijk over welk land, volk of onrecht het nu precies gaat.

Zo kom je er na behoorlijk speurwerk achter dat een reeks kleurrijke wandkleden de geschiedenis van de Roma in Europa vertelt. Die wetenschap maakt de romantische werken een stuk interessanter. De Nederlandse bijdrage is wat dat betreft een verademing. Collectief The Black Archives vertelt over de Zwarte Piet-discussie en de zwarte verzetsheld Anton de Kom in een heldere en leesbare presentatie. De Cubaanse presentatie, met de maskers van tientallen dissidenten op stokken, is indrukwekkend. Opnieuw is de vraag: is het kunst? Prikkelend is het wel - en ook wel erg woke.

Vrolijke skatebaan

Gelukkig is er, ook dit jaar, kunst die gewoon aangenaam is om te ondergaan. Vooral in de Documenta Halle kun je je zonder veel achtergrondkennis onderdompelen. Het Thaise collectief Baan Norg vulde een marktkraam met bijzondere waar: vissen die veranderen in colaflesjes, revolvers die een bloemkool schieten, appels verpakt in bokshandschoenen. Je mag je uitleven op een vrolijk beschilderde skatebaan. Ook in het Hübner Areal, een fabriekshal in het oosten van de stad, worden de zintuigen gestreeld bij een wand vol marionettenpoppen uit Niger. Verrassend is ook de ‘outsider art’ van mensen met mentale problemen uit Duitsland en Engeland.

Een straat verder is in Hallenbad Ost, een gedempt zwembad, het andere werk te zien van Taring Padi, de groep van de antisemitische beelden. Het is een indrukwekkende samenballing van Indonesische woede. Op al hun werken staan honderden figuurtjes, vaak karikaturaal, die de onderdrukking van het volk en bloedige revoluties uitbeelden. Een oplettende kijker ziet ook hier weer veel varkens, regelmatig in een net pak, met een brilletje op en een zak dollars in de hand. Het doet vrezen dat iemand hier nog meer gaat ontdekken dat riekt naar Jodenhaat.

Grote vraag is of deze Documenta de schaduw van het antisemitisme überhaupt nog weet af te schudden. Je zou dus van een mislukking kunnen spreken. Een positiever oordeel zou kunnen zijn dat je hier een actuele, knetterende confrontatie tussen de verschillende werelddelen ziet. Die wekt soms woede en ergernis op, maar zet ook aan tot denken, verruimt de blik en maakt soms vrolijk.

Het idee dat blijft hangen is dat de dominante westerse blik op de kunst zijn langste tijd wel gehad heeft. Dat wordt misschien het beste gesymboliseerd in de kelder van het Fridericianum, vlakbij de toiletten. Daar ligt een urinoir op de grond met een paar vrolijk gekleurde ballonnen eraan. Een verwijzing naar het werk van Marcel Duchamp, die in 1917 met het exposeren van een liggend urinoir de kunstopvattingen van zijn tijd ter discussie stelde. Deze toiletpot van Richard Bell lijkt het einde van de westerse dominantie te symboliseren, op een haast feestelijke manier.

Documenta Kassel duurt nog tot 25 september. Informatie op documenta-fifteen.de

Lees ook:

Woede over antisemitische beelden op Duitse kunstexpo Documenta

Een man met haakneus en een varken met een davidster: Duitsland schrikt van antisemitisch geladen kunst op de Documenta in Kassel.

Documenta 14: Veel kritiek, toch gaan zien

De Documenta in Kassel kreeg al veel kritiek. ‘Te politiek’, ‘te veel conservatoren, te weinig kunst’. Deze editie van de vijfjaarlijkse tentoonstelling van hedendaagse kunst is inderdaad geen licht verteerbare kost. En toch: ga er vooral heen. Een bespreking in zeven punten.