In Teylers Museum is de ‘Wunderkammer’ nog springlevend

Fluwelen paddenstoelen, levensechte slakken van glas, een ei van de olifantsvogel: het is maar een greep uit de collectie van negentiende-eeuwse wetenschappelijke studiemodellen van de Londense verzamelaar Joris Loudon. Hun oorspronkelijke functie van lesmateriaal hebben ze allang verloren, maar hun schoonheid en magie niet. Die betoveren nog steeds in Teylers Museum in Haarlem, waar nu 250 van deze modellen zijn te zien.

Teylers is bij uitstek het museum in Nederland waar je zo’n tentoonstelling van ‘rariteiten’ kunt verwachten. Daarmee worden zeldzame voorwerpen bedoeld, meestal van buiten Europa, zoals kristallen, schelpen, opgezette dieren en gedroogde planten, vaak aangevuld met boeken, prenten en studiemodellen. Vooral in de achttiende en negentiende eeuw, toen er veel wetenschappelijke ontdekkingen zijn gedaan, namen rariteitenkabinetten − ook wel ‘Wunderkammers’ genoemd − soms zulke proporties aan dat ze aan de basis hebben gestaan van musea, waaronder ook Teylers Museum. Vanaf de stichting in 1784 profileert het zich als ‘wonderkamer van kunst en wetenschap’.

Wonderbaarlijke ontdekkingen

Het idee voor zijn bijzondere verzameling kreeg oud-bankier en kunstverzamelaar Joris Loudon (1942) in Harvard, waar zijn dochter en schoonzoon destijds studeerden. In het natuurhistorisch museum aldaar zag hij de glazen bloemen van glaskunstenaars Leopold en Rudolf Blaschka. Nog veel meer ‘wonderbaarlijke’ ontdekkingen deed hij in depots van natuurhistorische en wetenschapsmusea. Hij zag de schoonheid van deze objecten, die vaak getuigen van grote doorbraken in de wetenschap en de verwondering daarover. In 2015 kwam er een boek, Object Lessons, waarin alle objecten uit zijn collectie zijn beschreven en gefotografeerd. Bij het MoMa, museum voor moderne kunst in New York, was het vrijwel meteen uitverkocht.

Je raakt niet uitgekeken op de voorwerpen die Loudon verzamelde. Of het nu het mysterieuze houten beeld uit Birma is van een man wiens rechterdeel van het lichaam is beschilderd met een skelet en organen, een fragiele glazen kwal of het Venusmandje, een glasspons met een ragfijne gaasachtige structuur. Net zoals onze verre voorouders in de negentiende eeuw zich ook vol verwondering moeten hebben gebogen over de bloemen van papier-maché en het anatomische model van een wilde kalkoen. Ondanks sociale media en de mogelijkheid om de hele wereld over te reizen, blijkt het fenomeen ‘wonderkamer’ nog steeds een fascinerende ontdekkingsreis.

Die verwondering komt niet alleen door de magie van de objecten. Ook de speciale entourage waarin ze nu worden gepresenteerd draagt daar aan bij. De Italiaanse kunstenaar Salvatore Arancio (1974) maakte er een mysterieuze installatie van om zo een wonderbaarlijke ervaring te creëren. The Whitechapel Gallery, een museum voor moderne en hedendaagse kunst in Londen waar deze expositie eerder was te zien, vroeg Arancio om de verzameling in een nieuw perspectief te plaatsen.

Alice in Wonderland

Toen Arancio op de computer door de collectie van Loudon scrolde, voelde hij zich naar eigen zeggen een beetje als Alice in Wonderland. “En toen had ik de objecten nog niet eens in het echt gezien.” Hij koos er 250 uit om die te combineren met zijn eigen werk. Dat moest uiterst respectvol gebeuren, vertelt hij, want zijn toevoegingen mochten de objecten niet verdringen. Het resultaat is een eigentijds rariteitenkabinet, waarin de bezoekers worden overspoeld met een mengeling van muziek, licht en videobeelden die de zintuigen op scherp zetten.

Zijn eigen keramische objecten heeft hij zo subtiel toegevoegd, dat je soms heel goed moet kijken wat het oorspronkelijke object is en wat nieuw. Zo heeft hij in een verzameling exotische schelpen twee glanzende weekdieren van keramiek verstopt. Tussen de wasmodellen van granaatappels die door een ziekte zijn aangetast laat de kunstenaar grillige gezwellen woekeren. De maagsteen van een olifant presenteert hij op een bijzonder voetstuk: een keramieken kom in de vorm van een plant. Voor de naaktslakjes van glas maakte hij een mini-landschap.

Met deze duopresentatie laat Teylers Museum zien dat het aloude rariteitenkabinet onze verwende ogen nog steeds kan betoveren. Tekstbordjes ontbreken bij de objecten, op verzoek van Arancio, omdat dat afbreuk zou doen aan de beleving. De bezoeker krijgt als leidraad een plattegrond mee van de opstelling, maar niet voor iedereen zal meteen duidelijk zijn welk nummer bij welk object hoort.

★★★★
Surreal Science - Wonderkamer van Kunst en Wetenschap is t/m 3 sept. te zien in Teylers Museum in Haarlem.
Het boek ‘Object Lessons. The Visualisation of Ninetheenth Century Life Sciences’ is te koop in de museumwinkel.

Lees ook:

Obsessieve verzamelaar

Verzamelaar Joris Loudon roemt de schoonheid van wetenschappelijk lesmateriaal uit de negentiende eeuw. ‘Kijk eens hoe mooi, je zou dit kunnen dragen als een sieraad.’ Zijn verzameling is in boekvorm verschenen.