In het bijzondere gevangenisdrama ‘Grosse Freiheit’ is West-Duitsland de echte gevangenis

Grosse Freiheit
Regie: Sebastian Meise
Met Franz Rogowski, Georg Friedrich, Anton von Lucke
★★★★

Het levert bijna altijd iets bijzonders op wanneer een film zich verzet tegen makkelijke duiding. Grosse Freiheit speelt zich af in een gevangenis maar het is geen gevangenisdrama zoals we dat kennen: met het onvermijdelijke geweld tussen gevangenen, machtsmisbruik door bewakers en misschien een ontsnappingspoging. Het is op papier een film over homoseksualiteit en vervolging maar eigenlijk is het een film over tederheid en verlangen naar nabijheid. Het steen en het staal van het gebouw waar de film zich afspeelt, vormt niet eens de echte gevangenis. Dat is West-Duitsland als geheel, waar tot enkele decennia na WOII homoseksualiteit onder de zogeheten Paragraaf 175 strafbaar was.

Een groot deel van dat verzet tegen duiding rust op het spel van de twee belangrijkste acteurs: hoofdrolspeler Franz Rogowski als de joodse Hans Hoffmann en bijrolspeler Georg Friedrich als Viktor. Hoffmann zat onder de nazi’s al gevangen en werd na de oorlog door zijn landgenoten direct weer gevangengezet vanwege zijn seksuele voorkeur. De film schakelt een paar keer heen en weer tussen 1968 en 1945 om de band tussen de twee mannen te verklaren, maar dat werkt soms meer verwarrend dan verhelderend. Vooral omdat Hoffmann nauwelijks ouder lijkt geworden. Het is een detail in een verder prachtig stoïcijnse film.

Dat Hoffmann zo vaak is dwarsgezeten en vernederd door de autoriteiten heeft van hem een zwijgzaam man gemaakt. Hij is gewapend beton, zogezegd, maar het fascinerende aan Rogowski’s spel is dat hij in zijn blik ook de kwetsbaarheid laat doorschijnen, de man die hij echt is onder het pantser. Viktor, eveneens gehard maar meer door het verdriet en de pijn over wat hij ooit heeft misdaan, moet aanvankelijk niets van Hans hebben. ‘Ik ben zo niet’, bijt hij hem herhaaldelijk toe. En slaat. En schopt.

Vriendschap

Grosse Freiheit is op sommige momenten het persoonlijke verhaal over de vriendschap die schurend en met schijnbare tegenzin tussen de twee mannen groeit. Viktor zit voor lange tijd vast en is niet eens meer verrast als Hans voor de zoveelste keer de binnenplaats van de gevangenis oploopt. Steeds voor straffen van één, twee jaar. Op andere momenten is het een verslag van een historisch en politiek onrecht dat talloze levens heeft verwoest. En levens heeft gekost. Het scenario houdt de materie licht door dat niet allemaal hardop te benoemen.

Over het beeld is al even goed nagedacht. De duisternis van de isoleercel, het bleke licht op de bleke huid van de mannen op intieme momenten, de grauwe kleuren van de gevangenis tegenover kleurrijke Super-8 filmpjes die hier en daar herinneringen laten zien, het zijn pijnlijke contrasten.

Als je bedenkt dat de geschiedenis van homoseksualiteit tot slechts enkele decennia geleden een geschiedenis is van misdadige vervolging of erger, dan is Grosse Freiheit opmerkelijk terughoudend. Maar dat is wel de grote kracht van de film.