In deze tijd hoort een zwarte acteur Othello te spelen

Of het niet ongemakkelijk was een zwarte acteur vanwege zijn huidskleur te vragen, was de vraag. Met grote, verontwaardigde ogen kijkt regisseur Daria Bukvić de verslaggeefster aan. "Ongemakkelijk? Ik vind het pas ongemakkelijk dat we witte acteurs de rol van Othello laten spelen."

De kleur van Othello: dat is een lastige. Shakespeare schreef een tragedie over deze 'Moor', een succesvolle generaal in een witte maatschappij. Jago, zijn ondergeschikte die door Othello gepasseerd wordt voor een mooie functie, neemt wraak. Hij insinueert dat Desdemona, de mooie vrouw van Othello, vreemdgaat. Othello wordt onzeker, gaat hem geloven en vermoordt zijn onschuldige vrouw.

Het drama zou in principe niet anders hoeven verlopen als Othello net zo wit was als zijn omgeving. Maar Shakespeare's keuze voor een Moor geeft het verhaal een extra lading. Hij laat de kwetsbare positie van de vreemdeling zien. Hoe succesvol Othello ook is, diep van binnen zit een gevoel van onveiligheid en onzekerheid. Daarom is hij vatbaar voor het gekonkel van Jago.

Witte acteurs eisen de rol op

Maar dat raciale element verdwijnt maar al te vaak uit de voorstelling, omdat witte topacteurs de rol opeisen. Daria Bukvić maakt zich er enorm kwaad over. Daarom maakt zij nu bij Het Nationale Theater een voorstelling met een zwarte Othello.

Bukvić: "Bij de twee grootste Nederlandse gezelschappen, Toneelgroep Amsterdam en het Nationale Toneel, is er nog nooit een zwarte Othello geweest. Terwijl Shakespeare heel duidelijk schrijft dat Othello een zwarte huidskleur heeft. Hij is een Noord-Afrikaan, een Moor met een zwarte huid, in een witte wereld. Het verhaal van de zwarte man, die een hoge positie bekleedt in een witte wereld, vind ik belangrijk in het huidige maatschappelijke debat."

Theater is toch verbeelding? Kan een witte man niet spelen dat hij een zwarte man is?

"In een ideale wereld kan iedereen elke rol spelen. En natuurlijk is er artistieke vrijheid. Ik ga niet beweren dat Hans Kesting bij Toneelgroep Amsterdam geen Othello mag spelen. Maar deze samenleving is niet gelijkwaardig. We hebben hier steden met een gigantische diversiteit aan nationaliteiten. Als je dan niet kiest voor een zwarte acteur, die zijn belevingswereld meebrengt, draai je om de hete brij heen."

Misschien kennen ze geen goede zwarte acteurs?

"Kom op, zeg. Dat kun je nu echt niet meer volhouden. Nee, het is echt onwil. Ze vinden het niet belangrijk genoeg."

Daria Bukvić, sinds dit seizoen als regisseur verbonden aan het Nationale Theater, komt uit Bosnië. Als driejarige belandde ze als vluchteling in een Nederlands asielzoekerscentrum en daarna woonde ze in Limburg. Op haar zeventiende ging ze naar de toneelschool in Maastricht. Ze maakte naam met actuele voorstellingen over vluchtelingenproblematiek en jihadgangers. Dat ze ooit Othello zou maken met Werner Kolf in de hoofdrol, wist ze al toen ze nog op school zat.

"Ik zat een jaar boven Werner Kolf en vond hem de gedroomde Othello. Waarom? Hij is een waanzinnig goede acteur en hij is zwart. Ik denk dat hij daarom iets meebrengt: de pijn van een zwarte man. Niet iedere zwarte rol heeft een zwarte acteur nodig, maar wel als die gaat over raciaal verdriet, over wat het is om wit of zwart te zijn. Othello vertelt dat hij als slaaf is verkocht en een onbeschrijflijke reis heeft gemaakt. Dat kunnen wij, met ons koloniale verleden, toch niet door een wit persoon laten uitspreken?"

Je zegt 'wij'. Maar ben jij als vluchteling niet ook een buitenstaander, een Othello?

"Ik ben mijn hele jeugd als buitenlander aangesproken. In zeker zin ben ik een Othello, maar ik ben wel wit. Ik heb gehoord wat Werner in dertig jaar aan racisme heeft gemaakt. Dat is genoeg om een mens gek te maken."

Wat is Othello voor man? Is hij een soort Humberto Tan, succesvol, lachend en altijd in mooie pakken?

"Humberto is tijdens de repetities wel ter sprake gekomen. Ik denk inderdaad dat hij in zekere zin zo'n positie heeft. Werner heeft me eens gezegd: 'als je een bekende zwarte Nederlander bent, kun je maar in beperkte mate kritisch zijn over bepaalde onderwerpen. En bij een misstap word je harder aangepakt dan bij een witte Nederlander.' Het is naïef om te denken dat Tan zich hetzelfde als Jeroen Pauw kan permitteren. De Othello in onze voorstelling heeft wel geleerd zich aan te passen; in taal, gedrag, kleding. Alleen zijn huidskleur onderscheidt hem nog.

"Eigenlijk gaat de voorstelling niet over Othello, maar over Jago, over de witte wereld. En Jago is een man die bloed, zweet en tranen heeft gegeven voor Othello en dan toch gepasseerd wordt voor een mooie functie. Iemand uit de intellectuele elite, uit de grachtengordel, krijgt de baan. En dat doet heel veel pijn. Hij heeft misschien geen raciaal motief, maar als hij wraak wil nemen, begrijpt hij dat hij Othello met racisme ten val kan brengen. Hij verbindt slechte eigenschappen aan huidskleur. Dat doen wij ook. 'Die roetkop heeft het gedaan', zeggen we. 'Die neger'. Bij een witte zeggen we gewoon 'die klootzak'. En Othello wordt zich steeds meer bewust van zijn andere kleur. Hij hoort er niet bij, denkt hij."

Shakespeare probeert sympathie te wekken voor Othello. Bijzonder in die tijd?

"Ja, hij laat zien hoe hij het slachtoffer van zijn omgeving wordt. Maar hij maakt Othello ook tot moordenaar. Moord vanwege ontrouw, een King Kong die de nek van het witte meisje breekt: dat is weer een stereotypering, die van invloed is geweest op hoe we nu naar de zwarte man kijken.

"Othello zit al 400 jaar in dat verhaal en dat stereotiepe einde gevangen. Daarom doen we iets met het laatste bedrijf als het moorden begint. Er komt absoluut geen happy end, maar we zetten het stuk wel stevig op zijn kop. We stellen de vraag of Othello zich aan het stuk kan onttrekken. Wat gebeurt er als Othello tegen het stuk gaat protesteren?

"Het is pijnlijk dat dit verhaal, van vóór het kolonialisme, nog steeds zo actueel is dat ik al zes jaar de behoefte voel om dit stuk te doen. Ik had een moderne tekst kunnen laten schrijven over dit thema. Maar daarmee had ik niet zoveel mensen kunnen verleiden om te komen kijken. Mensen hebben van Shakespeare een heilige graal gemaakt. Ik lok ze daarmee graag naar binnen om ze een hedendaags verhaal te kunnen geven."

De tekst loopt door onder de afbeelding.

Hoe zwart is Othello?

Eerste opvoering

In 1600 was de ambassadeur van een Noord-Afrikaans rijk zes maanden in Londen. Abd el-Ouahed ben Messaoud ben Mohammed Anoun was de gast van koningin Elizabeth I en verbleef aan het hof. Hij was een bezienswaardigheid in Londen, knap en met charisma. Shakespeare's theatergezelschap trad regelmatig op aan het hof. Of de mannen elkaar hebben ontmoet, is niet bekend. Maar in 1601 begon Shakespeare aan zijn toneelstuk 'De tragedie van Othello, de Moor van Venetië'. In 1604 was de eerste opvoering. De rol van Othello werd gespeeld door Richard Burbage, een van Shakespeare's beste acteurs. Hij was wit en had dunne lippen en een rossig baardje. Of hij zich schminkte is niet bekend.

Laurence Olivier

Misschien wel de beroemdste vertolking van Othello is die van Sir Laurence Olivier. In 1965 kwam de film uit waarin hij de titelrol speelde. Zwart geschminkt, en met een merkwaardig loopje, een extra donkere stem en een zelf bedacht exotisch accent. Dat was geheel conform de gewoonte: in de eerste helft van de twintigste eeuw schminkten acteurs zich zwart of lichtbruin: zwart als Othello uit Afrika kwam, lichtbruin of op zijn minst met een donkere baard als hij een Arabier voor moest stellen. Beide opvattingen zijn uit Shakespeare's tekst te lezen.

Othello wordt beschouwd als een van Oliviers beste rollen. Maar met name in de Verenigde Staten zorgde de film voor verontwaardiging. Een blackface was onacceptabel, want denigrerend. Othello werd voortaan een witte rol met hooguit lichte schmink. Het racisme in het stuk werd geminimaliseerd.

Rond 1990 komen dan toch de zwarte acteurs aan de beurt voor deze rol. Zeker in Engeland werd Othello een rol voor zwarte acteurs. In Nederland gebeurde dat tot nu toe alleen bij kleinere gezelschappen, als Cosmic en Noord Nederlands Toneel.

In 2015 bekritiseerde de Engelse acteur Steven Berkoff de gewoonte om Othello alleen door zwarte acteurs te laten spelen. "De diepgang en passie van een rol als Othello behoort toe aan de hele mensheid."

'Otello' van Verdi

In 2015 maakte The Metropolitan Opera bekend dat blackface voortaan werd geweerd op het toneel. Oók in de opera 'Otello' van Giuseppe Verdi. Dat werd tijd.

Dat het zo lang duurde voor de toneelpraktijk doordrong tot de opera heeft voor een deel te maken met de moeilijkheid van de rol. Er zijn maar drie of vier mensen ter wereld die de rol kunnen zingen. Kleine gezelschappen, waar vernieuwingen in opera meestal beginnen, kunnen die topzangers niet betalen. En dus bleef Otello in een oud frame zitten. The English Opera had pas in 2014 de primeur van een eerste Otello zonder schmink.

Hans Kesting

De mooiste Nederlandse Othello van het afgelopen decennium kwam bij Toneelgroep Amsterdam vandaan. Hans Kesting liet in 2003 met de rol zien tot de beste acteurs van Nederland te behoren. Hij speelde toen de rol met lichte schmink als een Arabier. Vertaler Hafid Bouazza legt hem ook een paar klassieke Arabische gedichten in de mond. Recensent Hans Oranje van Trouw vroeg zich af of dat schminken nou nodig was. 'Als al in het begin valt dat Othello 'de Moor' is, hoef je toch niet zo te smeren? Laten we hopen dat onder onze landgenoten van het mediterrane type snel acteurs opkomen van hetzelfde kaliber als Bouazza schrijver is.'

Lees ook: De 'Getemde Feeks' krijgt een geslachtsneutralere versie.

En: Alle Shakespeares op één avond spelen? Het is mogelijk.