Hoe houd je je als vrouw en theatermaker staande in een repressief en chaotisch land als Libanon? Je trekt je hardloopschoenen aan. Dagelijks gaat Hanane Hajj Ali de deur uit. Haar voorstelling Jogging is deze week te zien in Amsterdam op het festival Brandhaarden.
In het vroege ochtendlicht zien we een vrouw een paar keer diep ademhalen en dan zet ze zich in beweging, op haar hardloopschoenen, de stad in. Het zijn de eerste beelden van een korte documentaire op YouTube over Jogging, de voorstelling die Hanane Hajj Ali (1959) al ruim zes jaar wereldwijd speelt.
Nog steeds is het lopen haar dagelijks ritueel. Als we haar spreken via Zoom heeft ze haar rondje al achter de rug. “Het doet iets met mijn stemming. Zeker in een land als Libanon, waar elke verjaardag van een kind verbonden is aan een invasie of explosie, is dat heel welkom. En we houden na de aardbevingen in Syrië en Turkije ons hart vast. Libanon ligt op dezelfde breuklijn.”
Een aardbeving, dat kan er nog wel bij op het lijstje met rampen die het land al jaren teisteren; een langdurige burgeroorlog, sektarisch geweld, politieke chaos, geldontwaarding, armoede, overvolle vluchtelingenkampen. “Het lopen is ook mijn manier om de veranderingen in mijn stad in de gaten te houden. Die metamorfosen staan voor hoe het hele land verandert. Dat emotioneert me.
“Vandaag nog zag ik in een straat een prachtig ontworpen pand, ik weet dat het morgen ten prooi kan zijn gevallen aan de almaar doorgaande gentrification. De opwaardering van buurten en verdrijving van armere mensen trekt zich niks aan van politieke situaties of oorlogsomstandigheden.”
Schuilkelder
Het was ook de oorlog die Hanane Hajj Ali op het pad van het theater bracht. In de jaren zeventig, tijdens de burgeroorlog, zag de jonge Hanane theatermakers in de schuilkelders een lied zingen of een scène spelen. Zo ontdekte ze de kracht van kunst.
Van biologe in opleiding werd ze schrijver, theatermaker en activist. Tegen de klippen op. “Jogging gaat voor mij om wat ik de Bermudadriehoek van Libanon noem: politiek, seks en religie. Wie het daarover wil hebben, krijgt van de overheid geen vergunning om in theaters te spelen. Doe je dat tóch, dan eindig je in de gevangenis en het theater moet zijn deuren sluiten. Daarom kies ik voor andere locaties waar mensen samenkomen.
“Ik wil vrij zijn in het maken en spelen van welk stuk ik ook wil, waar ik maar kan! Meer dan twee koffertjes met rekwisieten heb ik niet bij me. Zo kun je overal terecht: in Kennedy Centre in Washington maar ook in een Syrisch vluchtelingenkamp in het noorden van Libanon. Daar schoven we een paar tafels tegen elkaar en heb ik daarop gespeeld.”
Medea
In Jogging draait het om Medea, de vrouw die in het gelijknamige stuk van Euripides het heft in eigen handen neemt en haar twee kinderen ombrengt. Ali: “Ik ben altijd gefascineerd geweest door dat personage, al sinds ik me met toneelspelen ging bezighouden. Maar ik weigerde altijd om het te spelen, omdat ik me gewoon niet kon voorstellen dat een moeder haar kinderen kon doden.”
Daar bracht het joggen verandering in: “Als je in je eentje loopt kun je fantaseren, spelen zich hele stukken af in je hoofd. Toen mijn zoon zeven jaar was werd er kanker bij hem geconstateerd, dat was een zware tijd voor me. Ik realiseerde me dat ik machteloos stond tegenover zijn pijn. Tijdens het joggen heb ik toen het idee opgevat een kussen over zijn hoofd te duwen en hem zo uit zijn lijden te verlossen. Door dat beeld begreep ik Medea ineens, dat je je eigen kind kunt doden uit liefde.
“Vanaf dat moment ben ik elke mogelijke interpretatie van Medea gaan zien. Jogging is mijn eigen versie, waarin ik Euripides combineer met mijn eigen ervaringen en die van twee hedendaagse Libanese vrouwen.”
Uit Jogging: “Hoe meer ik naar haar op zoek ging, des te meer Medeas ik zag in dit land. En niemand vertelt hun verhaal. Moeders die niet vrij zijn in hun eigen land Libanon. (..) Vrouwen doen er hier niet toe, worden niet als volwaardige burger gezien. Mogen hun nationaliteit niet op hun kinderen overdragen. Libanese moeders, Syrisch, Palestijns. Kunnen hun kinderen geen veiliger toekomst garanderen dan ze in gammele bootjes naar landen in het noorden te sturen, of ze het leven te benemen.”
Vrouwelijke makers
Ali: “Ik zie Jogging niet als een feministische voorstelling, maar het is een feit dat vrouwen overal ter wereld, en niet alleen in landen zoals dat waar ik vandaan kom, een hoop te melden hebben en een achterstand hebben in te halen. Daarom was ik ook zo blij om voor Brandhaarden uitgenodigd te worden, samen met andere vrouwelijke makers. Ik baal enorm dat ik geen tijd heb om die andere voorstellingen te gaan zien. Ik zit midden in de repetities van een nieuwe voorstelling, dus ik moet rap rap weer terug naar Beiroet als ik gespeeld heb.”
De zoon overleefde de kanker, is inmiddels dertig en woont in Zürich. Ook haar drie andere kinderen wonen buiten Libanon. Zelf ziet Hanane Hajj Ali zich niet vertrekken, ook al hebben zij en haar man Roger een Frans paspoort. “Het is als middelpuntvliedende kracht. Als je heel snel ronddraait, worden sommige mensen naar buiten geslingerd. Ik word na elke catastrofe hier juist meer naar de kern geduwd. Ik raak steeds meer gehecht aan dit land. Ik ben hier nodig, nuttig en ik word nog steeds geïnspireerd door wat er hier gebeurt.”
Brandhaarden
Brandhaarden is het jaarlijks festival in ITA waarin meestal een theatermaker of toneelhuis centraal staat. Samensteller René van der Pluijm: “In deze elfde editie van Brandhaarden presenteer ik zes vrouwelijke makers uit verschillende landen met hun persoonlijke visie op vrouwelijke iconen. In die context is Hananes voorstelling die zowel over Medea gaat, als over haar eigen situatie in Libanon, een perfecte keuze.”
Andere voorstellingen centreren rond Jane Eyre, Madama Butterfly, Emma Bovary en Jeanne d’Arc. Van der Pluijm: “Aan de samenstelling van Brandhaarden gaat altijd een lange periode van research vooraf, in dit geval van lezen over vrouwelijke regisseurs, van gesprekken voeren met vrouwelijke makers, dramaturgen en internationale collega programmeurs. Ik hoop dat dat voldoende waarborg is dat je als mannelijke programmeur een festival exclusief kan wijden aan vrouwelijke makers, ook om op die manier bij te dragen aan de bevordering van gendergelijkheid en inclusiviteit in de podiumkunst.”
Jogging van Hanane Hajj Ali is 25 en 26 februari tijdens het festival Brandhaarden te zien bij ITA Amsterdam, www.ITA.nl
Lees ook:
Eenvoud is het wapen van theatervernieuwer Peter Brook: Ik speel, jij kijkt
Theater teruggebracht tot zijn essentie: een ruimte en daarin twee mensen. De ene beweegt, de ander kijkt ernaar. Meer is er niet nodig vindt theatergrootheid Peter Brook (1925), aan wie de Stadsschouwburg Amsterdam een festival wijdt.
