Wat is de kunst van het improviseren? Topacteurs doen het deze zomer nog één keer voor in het tv-programma ‘De vloer op’. ‘Mijn personage had duidelijk lang opgesloten gezeten.’
Het had een feestelijke avond moeten worden, maar al hun gasten hebben op het laatste moment afgezegd. Dus zijn Thomas en Sophie tot elkaar veroordeeld. Daar zitten ze dan, met veel te veel drank en eten.
Deze opdracht krijgen acteurs Sophie van Winden en Thomas Cammaert in een nieuwe aflevering van het tv-programma De vloer op. Ze lopen even langs de tafel met attributen, pakken een paar schalen met borrelhapjes, nemen plaats achter een tafeltje. En ze gaan los.
In acht minuten ontvouwt zich een absurde, ijzersterke scène waarin Sophie haar vriend Thomas eerst letterlijk tot de grond toe afbreekt en vervolgens zo weet te manipuleren dat hij haar ten huwelijk vraagt. “Bij het terugkijken schrok ik er echt een beetje van hoe gestoord ik was", zegt Van Winden. “Het was duidelijk dat ik ervan genoot na de lockdown weer te kunnen spelen. Ik speelde personages die lang opgesloten hadden gezeten.”
Acteurs hebben nog steeds veel plezier in De vloer op, het programma dat regisseur Peter de Baan twintig jaar geleden bedacht op verzoek van omroep Human. “Ze wilden graag iets met theater en het eerste wat me te binnenschoot was: improviseren. Ik durfde bijna niet met zo'n simpel idee te komen.”
Toch was die ingeving goed voor twintig tv-seizoenen, in totaal 600 uitgezonden scènes, allemaal opgenomen met publiek in het theater. En allemaal gratis te bekijken online: “Het is een schatkamer waar je gewoon uit mag jatten”, zegt De Baan; iets wat theaterdocenten, acteurs in opleiding en amateurs dan ook gretig doen.
Met 200.000 vaste kijkers is De vloer op een van de succesvolste programma's van Human. En volgens De Baan staan acteurs nog altijd te trappelen om mee te doen. Toch trekken de omroep en hij nu samen de stekker eruit; op zaterdag 29 augustus is de laatste uitzending. “Je hebt van die programma's die gewoon uitdoven, ik stop liever op het hoogtepunt. En ik moet mezelf dwingen om iets nieuws te doen. Dat vraag ik ook altijd van de acteurs.”
Improviseren, zonder enige tekst of voorbereiding spelen : hoe doe je dat? Tot besluit van twintig jaar ‘De Vloer op’: tips van regisseur De Baan en acteurs Sophie van Winden en Gijs Scholten van Aschat.
Begin met een ‘zwangere’ opdracht
Jullie hebben twee jaar geleden 20 miljoen gewonnen. Wat is daar nog van over? En wat gaan jullie met de rest van jullie leven doen?
Of: Je bent terminaal ziek. Je hebt je zoon uit je leven gebannen maar wilt hem nu nog één keer zien. Hoe verloopt die ontmoeting?
Alle scènes beginnen met een opdracht voor twee personen, waarin regisseur De Baan altijd een mogelijk conflict verstopt. “De opdracht moet verder open zijn, niet teveel dicteren, maar zwanger zijn van een verhaal. Acteurs moeten dat verhaal zelf geboren laten worden.”
Niet elke opdracht valt meteen in goede aarde bij de deelnemers. “Gijs heeft me wel eens met onversneden haat aangekeken", beweert De Baan. En ook op andere gezichten leest de regisseur wel eens ‘oh néé, niet dít’. Juist dan kan er iets moois ontstaan: “Echt goede acteurs zijn op hun best als je een weerstand aanraakt. Acteren is door je grenzen heen gaan, gebieden betreden die je niet eerder verkend hebt, iets afdwingen bij jezelf wat je niet vrijwillig prijsgeeft. Het eigenlijk niet willen maar toch moeten, dát is creativiteit.”
Dan was jij een ridder; speel als een kind
Gijs Scholten van Aschat doet al mee vanaf het begin. “Improviseren is het fundament van het vak. Dat deed ik vroeger op zolder met vriendjes uit de klas: dan was jij een ridder, dan had ik een zwaard. Dit is waarom je ooit bent gaan acteren, dit is de oervorm: je gaat gewoon spelen en ziet wat er gebeurt.”
Nee, dat is niet eng, zegt de acteur die veel Shakespeare op de teller heeft maar ook uitblinkt als louche maffiabaas in de tv-serie ‘Klem’. “Ik was vroeger best wel nerveus als ik moest spelen, omdat ik dan het gevoel had dat ik aan verwachtingen moest voldoen. Maar bij De vloer op had ik daar geen last van, je bent zelf schrijver, speler en regisseur tegelijk en hoeft niet te voldoen.”
In die halve minuut die het kost om de vloer op te lopen, verzint hij een eerste ingang, nooit een heel verhaal. Hij besluit bijvoorbeeld om dronken binnen te komen, of in een gebloemde kimono, en kijkt hoe de ander reageert. “Het mooiste is als het je overkomt, als er tijdens het spelen iets gebeurt dat je in je eentje nooit had kunnen bedenken.”
Neem een omweg naar dat huisje in Italië
Maar hoe maak je er ook een dramatisch interessante scène van? Scholten van Aschat geeft een voorbeeld. De opdracht luidt: Je gaat op vakantie, je hebt een huisje geboekt op een idyllisch plekje in Italië. Op de avond voor vertrek vertelt je vrouw: Ik ga niet mee, ik heb een ander.
Wat die vrouw dan vooral niet moet doen, is plompverloren zeggen hoe het zit, vindt Scholten van Aschat: “Ze moet proberen haar boodschap via een omweg te brengen: ‘Moeten we eigenlijk wel naar díe plek gaan? Met die corona, ik weet het niet.’”
En komt zijn tegenspeelster tóch te snel met die ander op de proppen, dan is het aan Scholten van Aschat om met een onverwachte tegenzet te komen: “Dan zeg ik bijvoorbeeld: ‘Oh, wat ben ik dáár blij om! Dat je dat zegt! Dat moeten we vieren! Ik heb zelf al tien jaar een minnares.”
Maak een onverwachte entree
Hij begint ook graag over iets wat totaal niets met de scène te maken heeft. “Bijvoorbeeld: Waarom heb je nou godverdomme déze stoelen uitgezocht bij deze tafel? Of ik kom op met een gsm aan mijn oor: Je moet even stil zijn, ik moet een heel belangrijk telefoontje plegen.”
“Of stel je krijg een opdracht als: ‘Je hebt al jaren een oogje op deze vrouw. Vanavond krijg je dé kans om haar te verleiden.’ Dan zou ik binnenkomen met: ‘Heb jij ook zo'n jeuk? Ik denk dat ik vlooien heb.’ Zo bouw je een extra hindernis voor die verleiding in, dat maakt de scène spannend.”
Beweeg mee in de bocht
Ook Sophie van Winden is al jaren een enthousiast deelnemer aan De vloer op. “Het is een van de leukste dingen om te doen: samen verhalen maken. Tijdens het improviseren gaan er deurtjes open in je hoofd. Het geeft een heel groot gevoel van vrijheid en autonomie; je bent zelf de baas, niemand probeert je te sturen.”
Van Winden, die een hoofdrol speelde in de tv-serie ‘Ik weet wie je bent’, staat bekend om haar absurde invallen, waardoor haar tegenspeler zich in bochten moet wringen. Voorwaarde is wel dat de ander ‘ja’ zegt en meebeweegt, zoals Thomas Cammaert doet in de feestavond-scène: hij eindigt onder de tafel, op zijn knieën. “Je moet samen balanceren op het randje, goed luisteren en kijken: waar zit de ander", zegt Van Winden. “Kijken wat je van elkaar krijgt, dat vind ik heel erg tof.”
Pak een flesje sterke drank van tafel
Kledingstukken of voorwerpen helpen soms de fantasie op gang. Voordat de acteurs de vloer opgaan lopen ze langs een tafel met attributen; in een paar seconden kiezen ze iets uit, een hoedje, een mes, een paraplu. “Ik denk op dat moment: welk voorwerp geeft me iets?” vertelt Van Winden.
In de eerste aflevering van dit nieuwe seizoen krijgt zij een opdracht samen met de hoogzwangere Hanne Arendzen: Jullie zijn getrouwd, jullie zitten samen op een verregende camping. Hanne is IC-verpleegkundige en kan niet wachten om haar baan weer op te pakken, jij wilt juist dat ze na de bevalling stopt met dat gevaarlijke werk.
“Ik zag op tafel een flesje sterke drank staan", vertelt Van Winden. “En dat riep iets bij me op. Ik had er geen plan mee maar verstopte het wel in mijn broek. Tijdens het spelen voelde ik op een gegeven moment: we kunnen een impuls gebruiken, anders verzanden we in een discussie. Toen nam ik een slokje uit het flesje. Hanne zag het en zei: ‘Dus je bent weer begonnen.’ Met die opmerking had ik ineens een alcoholprobleem. Mijn personage werd ronder, kreeg een geschiedenis. Het is mooi als dat gebeurt.”
De vloer op wordt op zaterdag uitgezonden rond 22.00 uur op NPO3. De slotaflevering is zaterdag 29 augustus. Alle scènes staan online op human.nl/devloerop.nl. Daar kun je ook stemmen op je favoriete scène. Vanaf eind dit jaar is de theaterversie van De vloer op te zien in verschillende theaters. Omroep Human onderzoekt de mogelijkheden van een nieuw improvisatieprogramma.
Lees ook:
Ivo van Hove: ‘Een monoloog is de ultieme uitdaging voor een acteur’
Internationaal Theater Amsterdam heropent met de monoloog ‘Wie heeft mijn vader vermoord’, gebaseerd op het boek van Édouard Louis, over Franse arbeiders die zich vergeten voelen door de politiek. Regisseur Ivo van Hove herkent zich in dat verhaal.
