Ilay den Boer werkte bij de IND en maakte er een voorstelling over. ‘Ik wil met het publiek het asielsysteem bevragen’

Het idee voor de theatervoorstelling Salomonsoordeel is ontstaan door een bijzondere vriendschap. De een is de Israëlisch-Nederlandse theatermaker Ilay den Boer (35) en de ander de Palestijn Hassan (30). Hassan vluchtte naar Nederland vanwege een eerwraakkwestie. Zijn ‘schoonfamilie’ martelde hem en dreigde hem te doden omdat hij zich niet had gehouden aan de ongeschreven streng-islamitische uithuwelijkingsregel. Zonder hun toestemming mocht hij geen relatie hebben met hun dochter. Meer details over Hassan kunnen we niet geven, omdat het zijn eigen familie in Gaza in gevaar kan brengen.

Hassan zat in Utrecht in een azc, waar Den Boer een tijdje ‘woonbegeleider’ was. Toen Hassan te horen kreeg dat zijn asielaanvraag was afgewezen, vroeg hij Den Boer hem bij te staan bij het verdere verloop van zijn procedure, ‘want jij hebt macht, want jij bent Joods’. Den Boer: “Behalve dat ik bij die opmerking even moest slikken, moest ik hem teleurstellen omdat ik ‘maar’ theatermaker was. Intussen raakten we bevriend, hij kwam ook steeds vaker bij me thuis. Ik hoorde zijn levensverhaal en vertrouwde hem.

Den Boer besloot hem te helpen, en zat ook bij de gesprekken met zijn advocaat. Met resultaat: sinds een paar jaar heeft Hassan een asielvergunning. Het zette hem aan het denken. Waarom was deze procedure uiteindelijk succesvol en andere niet? Is er sprake van willekeur?

Hij speelde open kaart en kreeg alle medewerking van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND), mocht een opleiding doen en werd ruim een half jaar lang junior ‘hoor- en beslisambtenaar’ bij het IND-kantoor in Den Bosch. Begin dit jaar werkte hij nog een paar maanden bij de Amsterdamse rechtbank, waar de beroepsfase van procedures plaatsvindt.

Hoe heb je je ervaringen vertaald naar het theater?

“In mijn voorstelling neem ik het publiek mee in de asielaanvraag van Hassan. Iedereen zit op een bureaustoel in een soort fort van opgestapelde dossierdozen. Hassan is er ook, en Peter van Lent, die mijn begeleider was bij de IND. Met elkaar bekijken we nog een keer het dossier van Hassan.

“Peter doet het IND-gesprek met hem en tussendoor stel ik het publiek vragen. ‘Hoe geloofwaardig is Hassans verhaal? Mag Peter dit vragen?’ Wie wil interrumperen, kan op een rode knop drukken. In het decor, die stapels dozen, zit trouwens een tikkend geluid dat steeds dringender wordt, want de dossiers vragen om aandacht, schrééuwen om aandacht op een gegeven moment.

“Een paar jaar nadat Hassan was afgewezen, toen ik inmiddels bij de IND werkte, wilde ik zijn dossier begrijpen. Hassan deelde het met mij. Ik besefte toen dat ik zijn aanvraag waarschijnlijk zelf ook had afgewezen. Terwijl ik als vriend geen enkele twijfel had bij zijn verhaal. Wat betekent dat?”

Jij hebt bij de IND geleerd dat je je niet mag laten leiden door persoonlijke overwegingen.

“Ik heb inderdaad geleerd objectief een vluchtverhaal te beoordelen en te toetsen en ben diep onder de indruk geraakt van het diepgaande onderzoek dat ze er doen. Er zijn bij de IND zo’n tien afdelingen die bijvoorbeeld heel precies iemands identiteit kunnen vaststellen, die uitsluiten dat iemand een oorlogsmisdadiger is én die vaststellen of iemand bekeerd of een lhbtq’er is.

“Bij een man die voor de zesde keer een asielaanvraag deed, ging ik de mist in. Als wij hem definitief afwijzen, dacht ik, dan kan hij de illegaliteit in gaan. Peter legde me uit dat ik die gedachte niet kan laten meespelen bij mijn besluit, dat ik daarmee eigenlijk pleitte voor een generaal pardon voor iedereen die afgewezen wordt. Toen ik aangaf dat ik dan geen besluit wilde nemen, zei hij: ‘Wie moet het dan doen? Kom je hier om verantwoordelijkheid te dragen, ook voor de moeilijke keuzes, of wil je alleen maar asielvergunningen verlenen?’”

Je vroeg je ook af of jouw oma wel asiel had gekregen.

“Ja, mijn eigen Joodse geschiedenis speelde bij veel verhalen op. Mijn oma vluchtte in de Tweede Wereldoorlog van Litouwen naar toen nog Palestina. Zij heeft er dagboeken over volgeschreven, ik heb ze vertaald en er ook een voorstelling over gemaakt. Ik las ze nu weer en ontdekte ineens feitelijke inconsequenties. De ene keer zegt ze in maart in Polen te zijn, de andere keer in april. Haar tijdlijn verschuift. Ik heb ook dossiers gezien waarin dat aan de hand was en als dat vaker gebeurt, kan de IND dat zwaar opnemen.”

Je zegt: ik ben onder de indruk van ons toelatingssysteem, maar het heeft geen antwoord op alle vragen.

“Ik ben niet de enige. Nadat ik deze voorstelling als huiskamervoorstelling had gespeeld, kreeg ik zeker tachtig brieven van mensen, van links tot rechts en alles ertussenin, die kantjes volschrijven, en soms weken later reflecteren op wat zij denken wat rechtvaardig is.

“Ook binnen de IND leven vragen, we spelen de voorstelling dan ook een aantal keer voor de IND en de rechtbank, en vanaf november wordt de huiskamervoorstelling een vast onderdeel van de opleiding voor nieuwe IND-ambtenaren.

“Nu de politiek nog. Ik heb staatssecretaris van justitie Ankie Broekers-Knol ontmoet en heb met haar veel van mijn dilemma’s gedeeld. Zij wees mij erop dat elke aanvraag individueel wordt gewogen en dat is waar. Intussen blijf ik met de voorstelling de vraag stellen in welke wereld we met elkaar willen leven. Dat vind ik mijn taak als kunstenaar.”

Ilay den Boer (Jeruzalem, 1986) maakt maatschappelijk betrokken theater. Hij werkte bij de IND, en eerder ook bij een azc en het Leger des Heils voor zijn voorstellingen. In 2011 maakte hij de succesvolle reeks Het Beloofde Feest, waarbij hij zijn familie, de staat Israël en de Joodse geschiedenis nader beschouwde. De optredens werden in binnen- en buitenland met vele prijzen bekroond. Den Boer woont met zijn gezin in Haarlem.

De voorstelling Salomonsoordeel is te zien in Utrecht (premiere 4 juli) en in Den Bosch (1-12 september), eindregie Paul Koek. Wellicht komen er extra voorstellingen. In het najaar speelt Den Boer het stuk in een huiskamersetting voor particulieren en bedrijven. Info: tgilay-salomonsoordeel.nl

Lees ook:

Zoektocht naar identiteit

Vier voorstellingen maakte de jonge theatermaker Ilay den Boer, elk rond een ander lid van zijn Joodse familie.