‘Ik wil tbs’ers menselijk maken, maar niet romantiseren’

Ze had er een bloedstollende documentaire van kunnen maken, door de misdaden van tbs’ers uit te vergroten. Verkrachting, moord, gewelddadige overvallen, ze had ze sensationeel in beeld kunnen brengen. Documentairemaker Ingrid Kamerling (40) weet ook dat Echo - theater in de tbs dan wellicht een hit was geworden.

Maar aan haar zijn dat soort populaire true crime-documentaires niet besteed. “Mijn film moest voelen alsof iedereen in de tbs kan belanden, je buurman, je buurvrouw en jij of ik.”

Wanneer krijgt iemand ook alweer tbs? Als hij veroordeeld is voor een ernstige misdaad waar minimaal vier jaar gevangenisstraf op staat én als hij deels of geheel ontoerekeningsvatbaar is tijdens het plegen van het delict. Het Pieter Baan Centrum onderzoekt of er sprake is van een stoornis. Daarna belandt de veroordeelde in een tbs-kliniek.

Kamerlings indringende documentaire is een overtuigend pleidooi voor empathie. Ze neemt de kijker mee naar de Utrechtse Van der Hoeven Kliniek, naar een wereld die zich altijd achter gesloten deuren afspeelt. We zien vier tbs’ers die worstelen met overeind blijven, met terugkerende stemmen in hun hoofd, met suïcidegedachten.

Een van de vier mag langzaam proberen terug te keren in de samenleving, op haar eigen flatje. De vrouw, die je weg ziet rijden op haar scooter, hoort nog steeds stemmen. “Dat ik iemand van z’n fiets moet trappen. Maar dat doe ik natuurlijk niet”, stelt ze haar groepsleider gerust. Je houdt je hart vast. Een man uit haar groep verwoordt zijn gevoelens heel mooi: “Als ik te gelukkig ben, vertrouw ik het niet. Als ik te blij ben, dan maak ik het kapot.”

Theatrale setting

Kamerling kwam op het idee voor de film toen ze vier jaar geleden tijdelijk op een tbs-afdeling werkte waar ze een ‘theatrale setting’ aantrof. “Ik zag een uitvergroting van emoties: mensen schreeuwden, waren extreem boos, uitzinnig, eufoor. Soms was het bijna vermakelijk, ook psychiaters schoten in de lach. Dat was bij iemand die medicatie moest hebben maar dat niet wilde. Met argumenten en dreigementen probeerde hij zo dramatisch mogelijk de psychiater van z’n gedachte af te brengen.”

“Bijna een sketch, dacht ik. Daar wilde ik iets mee: die energie positief inzetten, dat je deze mensen een toneelstuk laat spelen, waarmee ze tegelijkertijd hun emoties leren reguleren en ze zien dat ze iets tot stand kunnen brengen.”

Op haar zoektocht kwam ze in contact met de Van der Hoeven Kliniek die al veel met theater deed. “Daar heb ik uiteindelijk mogen filmen. Ze waren er met het klassieke toneelstuk Echo en Narcissus bezig. Dat gaat over twee personages die gevangen zitten in hun rol, in hun eigen tekortkomingen. Narcissus – de patiënt – ziet alleen zichzelf, Echo – de hulpverlener – ziet alleen Narcissus.”

Het repeteren met tbs’ers was een kunst op zich, vertelt Kamerling. “Heel vaak waren ze niet bij de repetities. De een had zich misdragen, zat op z’n kamer. De ander had stiekem xtc gebruikt, bleek uit een urinetest, die mocht een tijd niet meedoen. Het was heel veel gedoe”, lacht ze. “Dan had ik bedacht: die en die wil ik vandaag wat meer volgen, maar die had dan net straf en mocht met niemand in contact komen.”

Anders dan de hulpverleners mochten de tbs’ers niet duidelijk in beeld komen, wat heel lastig is voor een maker.

“Als je aan alle eisen van justitie wilt voldoen, kun je geen film maken. Justitie schrijft voor dat er niemand herkenbaar is. Zeker slachtoffers wil je niet aandoen dat ze daders herkennen. Wat je als filmmaker dus absoluut niet mag laten zien zijn (delen van) het gezicht en kenmerkende lichaamskenmerken, zoals tattoos. Ook mag je geen details van het delict kenbaar maken die worden besproken, dat zou te veel herleidbaar zijn tot de misdaad.”

Hoe lukte het jou als regisseur en je cameraman toch om tbs’ers dichtbij te laten komen?

“We zaten heel dicht met de camera op iemand, en als degene dan met z’n gezicht in beeld kwam, draaiden we weg. Verder zorgden we ervoor dat we veel huid in beeld brachten, we werkten zo zintuiglijk mogelijk: steeds filmen als iemand zichzelf of een ander aanraakt, hoorbaar ademt, of een jas aan- of uitdoet.”

Had je het gevoel dat de maatschappij meekeek bij het filmen? Want tbs’ers staan niet bepaald in hoog aanzien.

“Jazeker. We hebben in Nederland wettelijk geregeld dat tbs’ers na een tijd onder toezicht weer terug moeten naar de maatschappij, moeten resocialiseren. Dat vergeten mensen weleens. Mijn aanpak – waarbij ik dus tbs’ers en hulpverleners met elkaar in een theaterstuk laat zien – werd niet op prijs gesteld.

“Sommige omroepen waren bang dat ik tbs’ers hiermee een podium zou geven, dat daders van een misdrijf met iets leuks bezig zijn: ze spelen toneel in plaats van hun straf uit te zitten. Die omroepen wilden de film daarom niet uitzenden, dan krijgen we gedoe met kijkers, zeiden ze. Terwijl dat theater onderdeel is van hun therapie. Het helpt ze om zich makkelijker in anderen in te leven. Ze komen makkelijker bij hun gevoel. Ik wilde tbs’ers menselijk maken, maar hun wereld ook niet romantiseren, en zeker geen delicten verdoezelen.”

Vanaf november gaan tbs’ers en hulpverleners uit je film op tournee. Jij gaat ook mee om in zaaltjes toelichting te geven.

“Ze gaan mee om scènes uit het toneelstuk te spelen en er wordt een stuk uit de film vertoond. De tbs’ers die meedoen krijgen begeleiding en hebben een verlofstatus, dus ze zijn al gevorderd in hun resocialisatieproces.”

Heb je door deze film een andere kijk op tbs’ers gekregen?

“Ik voelde voordat ik hieraan begon best weerstand, het zijn plegers van ernstige delicten, zijn het monsters? Maar ik kwam geregeld mensen tegen met wie ik goede gesprekken had. Met sommigen had ik zelfs gemeenschappelijke interesses, hadden we dezelfde films gezien of boeken gelezen. Zoals werk van Knausgard en Wees onzichtbaar van Murat Isik en de roadmovie Rabat.

“Soms probeerde ik me voor te stellen of ik ook in zo’n kliniek kon belanden. Het is vaak een mix van nare gebeurtenissen waardoor mensen door het lint gaan. Mijn leven is er te stabiel voor. Ik heb, vaak anders dan zij, een goede opvoeding gehad, heb kunnen studeren, heb een gezin, lieve mensen om me heen en heb het financieel goed. Maar er kunnen, zegt geestelijk verzorger Okke in de documentaire, fundamenten onder je uit worden geslagen, waardoor je ineens veel kwetsbaarder bent dan je dacht. Zo ver staan tbs’ers niet van ons af. Ze zijn misschien zieker, maar het zijn ook mensen met gevoelens en verlangens.”

De VPRO zendt de documentaire Echo - theater in de tbs dinsdag 19 oktober om 22.35 uur uit op NPO2. Op www.tbsontour.nl staat waar de groep tbs’ers en hun hulpverleners komen spelen en de film te zien is. Ook kunnen zalen een optreden aanvragen.

Lees ook:

Als de stemmen in je hoofd gelijk hebben: Jerry’s psychose vertelde hem de waarheid over zijn vader

Jerry Allon (38) kreeg in een psychose te horen dat zijn vader zijn echte vader niet was. Dat bleek te kloppen. In de film Blue Monday, die donderdag in première gaat, pleit hij voor een nieuwe kijk op psychoses.