'Ik vind dat wij westerlingen ons niet goed gedragen'

De Oostenrijkse maestro Michael Haneke (75) die met twee Gouden Palmen en een Oscar een van de meest gewaardeerde regisseurs van Europa is, ontfermt zich in zijn nieuwste film 'Happy End', vanaf vandaag in de bioscoop, over een steenrijke Franse familie in Calais. De Laurents zijn neergestreken in een luxe villa, niet ver van het lokale vluchtelingenkamp. Niet dat ze het iets interesseert. De Laurents zijn doof en blind voor hun omgeving.

Isabelle Huppert is de manipulerende mater familias die het lucratieve bouw- en transportbedrijf heeft overgenomen van haar vader, maar ondertussen vooral druk is met catastrofes afwenden en de schone schijn ophouden. Behalve met haar dementerende, suïcidale vader heeft ze te stellen met haar drankzuchtige, opstandige zoon en haar emotioneel afgestompte broer en diens depressieve, 13-jarige dochter. "Het verhaal van dit meisje dat haar moeder vergiftigt, is waargebeurd, ik vond het in een krantenbericht", licht Haneke toe. Het Marokkaanse echtpaar dat in de huishouding werkt, en de vluchtelingen die door de straten van Calais struinen, zijn schimmen op de achtergrond. De titel Happy End is, zo leren we al snel, ironisch op te vatten, precies zoals 'Funny Games' twintig jaar geleden. In die film ging het ook over een gezin waarmee het op zijn zachtst gezegd niet best afliep.

De tekst gaat verder na de video

Nestvervuiler Herr Haneke - slank postuur, wit baardje, oplettende blik - is op 75-jarige leeftijd nog even kritisch en gedreven als toen hij begon en in eigen land in één adem werd genoemd met literaire reuzen als Thomas Bernhard en Elfriede Jelinek. Ook zij werden aangemerkt als nestververvuilers. Ook zij botsten met het establishment. Nee, met Happy End won hij geen derde Gouden Palm. Het kan niet alle dagen feest zijn. Maar veel thema's die voorbij komen, zoals het disfunctionele gezin, het medialandschap en het onderzoek naar geweld zijn al te traceren in zijn vroegste werk, evenals de aandacht voor de heersende klasse, de burgerij zoals hij het zelf noemt, en de onderdrukten, de gezichtslozen. In die zin zou je Happy End bijna een Haneke-almanak kunnen noemen.

In Wenen waar hij doceert aan de Filmacademie heeft hij grote invloed op jonge filmmakers. Met name de meesterlijke manier waarop hij ingrediënten uit het horror- en thrillergenre naar zijn hand zette en in een realistische setting plaatste, zorgde voor navolging. Onder zijn bewonderaars bevinden zich regisseurs als Ruben Östlund uit Zweden ('The Square', nu in de bioscoop) en Yorgos Lanthimos uit Griekenland ('The Killing of a Sacred Deer', later deze maand in de bioscoop).

Venijnige komedie

Haneke werd in de Tweede Wereldoorlog geboren, in München, de stad van zijn vader. Hij groeide op in Wenen, de stad van zijn moeder. Beide ouders waren acteur. Niet gek dat hij als jongen hetzelfde vak ambieerde, maar hij bleek er niet voor in de wieg gelegd. Wel ontwikkelde hij zich tot een magnifiek acteursregisseur, denk aan Juliette Binoche ('Caché') en Isabelle Huppert ('La Pianiste') die onder zijn vleugels floreerden. Jean-Louis Trintignant en Emmanuelle Riva veroverden als hoogbejaard echtpaar de wereld met 'Amour', zijn meest geprezen en wellicht gevoeligste film, waarin hij euthanasie aankaartte (in Oostenrijk bij wet verboden).

Trintignant en Huppert werden vorige week nog voor hun optreden als vader en dochter in Happy End genomineerd voor een European Film Award. Het verschil met Gouden Palm- en Oscar-winnaar Amour, waarin ze eerder samen te zien waren, is dat Happy End meer trekjes heeft van een venijnige komedie dan van een drama. "Ik wond me op over de ongevoeligheid waarmee welvarende westerlingen reageren op wat er om hen heen gebeurt", vertelt de regissseur in zangerig Weens na de wereldpremière eerder dit jaar in Cannes. "Ik ben heus geen uitzondering. Ik bekommer me zoals iedereen in eerste instantie ook om de eigen kring. De woede die ik voel, betrek ik ook op mezelf. Ik ben geen Albert Schweitzer. Maar als filmmaker voel ik grote behoefte om uitdrukking te geven aan wat ik om me heen zie. Ik vind dat we ons niet zo goed gedragen."

Happy End, dat dit jaar de Oostenrijkse Oscarinzending is, speelt in Calais, maar zou volgens Haneke overal in Europa kunnen spelen. Omdat de omstandigheden min of meer hetzelfde zijn. "In Oostenrijk heb je Traiskirchen, een stadje niet zo ver van de Hongaarse en Slowaakse grens waar migranten ook op een hoop zijn geveegd in een kamp." Hij haast zich te zeggen dat het geen film is over Europa. "Het gaat om de houding van de rijke landen tegenover de arme landen op wier schouders we staan. Denk aan ons koloniale verleden, aan de grondstoffen die we overal vandaan halen. Dat mensen in arme delen van de wereld lijden en vertwijfeld zijn, is ons tamelijk worst. Natuurlijk zijn er uitzonderingen, en geven we aan goede doelen, maar dat is vooral om het slechte geweten te sussen. Ik heb van Happy End bewust een farce gemaakt, een soort komedie die drijft op uitvergrotingen. We verdienen geen drama, hoogstens een farce, omdat we te verwend zijn. Te gepriviligeerd."

Emotionele kaalslag

Haneke studeerde filosofie, psychologie en drama en belandde als dramaturg bij de televisie. Hij had er al een hele carrière als tv-regisseur op zitten, toen hij op zijn 47ste zijn eerste speelfilm maakte. "Ik kreeg bij de televisie in de jaren zeventig en tachtig veel scripts te lezen, vooral veel slechte scripts, en ik denk dat ik daar veel van geleerd heb", zegt hij.

Echte filmmakers bestudeerde hij in de bioscoop. Van Bergman en Bresson, en van Kieslowski en Kiarostami leerde hij dat eenvoud het allermoeilijkste is om te bereiken. Pasolini's Markies de Sade-verfilming 'Salò, o le 120 giornata di Sodoma' noemde hij de belangrijkste en ondraaglijkste film die hij ooit had gezien. Haneke's eerste speelfilm 'Der siebente Kontinent' verhaalde van een jong, welvarend gezin dat ervan droomt om naar Australië te emigreren. Het gebeurt niet. In plaats daarvan trekken ze het geld door het toilet. Ze doden de goudvis en slaan de hand aan zichzelf. Haneke drukte zijn stempel met een afgemeten, ijselijke beeldtaal die hij vervolgde in het al even controversiële 'Benny's Video', waarin hij een gymnasiast opvoerde die van zijn ouders een videocamera krijgt. Geobsedeerd door het nieuwe medium heeft hij steeds meer moeite om fantasie en realiteit te scheiden, met gruwelijke gevolgen.

Het sluitstuk in zijn Oostenrijkse trilogie, over de emotionele kaalslag in zijn thuisland, betrof '71 Fragmente einer Chronologie des Zufalls', waarin hij onder meer een immigrant in Oostenrijk volgde. Daarna brak hij ook internationaal door, eerst met het veelbesproken geweldsepos Funny Games, daarna met een rijtje kraakheldere, subliem gecomponeerde Franstalige drama's: Code Inconnu, La Pianiste, Caché en Amour. Tussendoor maakte hij het beeldschone Duitse dorpsdrama 'Das weisse Band', bekroond met een Gouden Palm, dat in een streng-protestants milieu speelde aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, en waarin hij liet zien hoe een ideaal kon omslaan in een gevaarlijke ideologie.

"Het is waar, zoals de videocamera een kwart eeuw geleden een thema was in Benny's Video, zo zijn de sociale media nu onderwerp in Happy End", zegt Haneke. "De technologische ontwikkeling van de afgelopen vijfentwintig jaar heeft ons leven ingrijpend veranderd. Wat mij vooral interesseert is de invloed van de media op ons besef van de werkelijkheid. Natuurlijk hebben sociale media grote voordelen. Die ervaren we elke dag. Het zal moeilijk zijn om iemand te vinden zonder smartphone op zak. Maar diezelfde media oefenen ook macht uit. Ze sturen ons doen en denken. De vraag is hoe bewust we ons daarvan zijn."

Dat laatste wil Haneke toelichten: "Veertig jaar geleden bestond de wereld van een boer uit velden en bergen, en een nabijgelegen dorp. Tegenwoordig heeft diezelfde boer een televisie en een computer. Hij denkt alles te weten, maar hij weet even weinig als veertig jaar geleden. Want hij heeft het allemaal niet meegemaakt, niet echt gevoeld. Hij heeft alleen beelden gezien en meningen gehoord. Toch leeft hij in de veronderstelling, en dit gaat velen aan, prima geïnformeerd te zijn. Dat is politiek heel gevaarlijk. Zeker als het om nepnieuws gaat, om pseudo-informatie, die gebruikt wordt om een mening een bepaalde kant op te sturen. Wat er in Amerika met Trump gebeurt is geen kinderspel."

Zelfzuchtig

Spreken uit ervaring staat bij Haneke voorop. Hij maakte geen film over immigranten, omdat hij daar naar eigen zeggen niet genoeg van op de hoogte is, maar wel over de houding tegenover immigranten. Over de rijke, ziekelijke en behoorlijk zelfzuchtige familie die zonder pardon aan ze voorbij loopt, en die voor onze westerse samenleving staat, raakt hij niet uitgepraat."

We voelen ons niet zo lekker en dat komt omdat we niet weten hoe de wereld zich ontwikkelt. Alles is zogenaamd zo open, terwijl je tegelijkertijd het gevoel hebt van ondoordringbaarheid. Het is niet makkelijk een schuldige aan te wijzen. Ja, de mondialisering. Maar het is gecompliceerder. Juist omdat het zo ingewikkeld is, zie je een toeloop bij extreem-rechts. Daar wordt wel met overtuiging geroepen waar het heen moet, en wie schuld draagt."

Maar de vraag die we ons volgens Haneke moeten stellen is waar het vluchtelingenprobleem vandaan komt. "Het punt is, dat er een geschiedenis aan ten grondslag ligt van oorlog en uitbuiting. Amerika en Europa hebben door de jaren heen het een en ander aangericht. We oogsten nu wat we gezaaid hebben. En de familie Laurent sluit de ogen, kijkt weg."