Iedereen  kan creatief zijn

Stel, u ziet een bril op een smetteloze museumvloer liggen. Maakt u een foto of brengt u hem naar de balie met gevonden voorwerpen? De mensen om u heen bestuderen de bril nauwkeurig. Ze hebben het over 'readymades' à la de pispot van Marcel Duchamp en over 'vervreemding' - het codewoord van moderne kunst. Ze maken foto's van de bril die daar gewoon ligt - geen bordje erbij, geen spotlight erop, geen vitrine eromheen.

In het Museum of Modern Art in San Francisco lag een tijdje geleden echt een bril op de grond. Terwijl bezoekers peinsden over de betekenis en foto's maakten, lachten twee tieners uit Californië zich rot in de hoek van de expositieruimte. Zij hadden de bril daar neergelegd, om al die moderne kunstliefhebbers een lesje te leren.

Will Gompertz, kunstcriticus van de BBC en The Guardian, noemt deze jongens kunstenaars. Ze dáchten volgens hem als kunstenaars: ze waren sceptisch, ondernemend, toonden moed, doorbraken een grens. Over dat 'leren denken als een kunstenaar' schreef Gompertz een boek dat nu ook in Nederland verkrijgbaar is.

Sorry dat ik het zeg, maar ik vind een hotellobby echt de meest oncreatieve setting voor een interview. Ik stel voor dat we uw boek direct in de praktijk brengen en iets anders bedenken.

"Je hebt helemaal gelijk!" Gompertz kijkt om zich heen. Van de paarse bloem op tafel naar de schilderijen aan de muur, naar de kitscherige bank in de hoek. De schrijver mag hier voorlopig niet weg van zijn uitgever, want straks staat alweer de volgende journalist voor de deur.

We kunnen op onze stoelen gaan staan?
Gompertz lacht, schuifelt even heen en weer, maar blijft zitten en kijkt bedenkelijk. "Ik vind dat saaiheid onderschat wordt. De impuls die wij net voelden om iets te bedenken, is de basis van alle creativiteit, en saaiheid kan die impuls stimuleren. Saaiheid dwingt je om te reageren, om er zelf iets van te maken. Je moet kinderen ook niet de hele tijd bezighouden, want pas als ze zich vervelen, gaan ze zelf spelletjes bedenken. Een interview op een saaie plek betekent dat we misschien wel een beter gesprek hebben."

Laten we het proberen. Wat moet ik doen als ik wil denken als een kunstenaar?
"Het begint met geloven dat je creatief bent. We kunnen als mensen uit de tijd en plaats waar we zijn stappen, ideeën krijgen en die uitvoeren. Wij mensen kunnen met ons hoofd ergens anders naartoe, terwijl we gewoon prima functioneren in het heden.

"Onze creativiteit maakt dat we ons mens voelen, dat we ons onderscheiden van dieren. Als jij dit interview straks gaat uitschrijven, doe jij dat op jouw manier - niemand die hier tegenover me komt zitten, zal precies hetzelfde schrijven. Het schrijven is een creatief proces: jij zoekt naar de juiste woorden om het verhaal te vertellen. En je vindt het hopelijk ook nog leuk."

Niet als ik een writer's block heb.
"Dat is ook iets goeds, want om creatief te zijn moet je blokkades overwinnen. Je kunt bijvoorbeeld een rondje rennen, om je hersens wat op te schudden, of een paar baantjes zwemmen. Creativiteit is geweldig, maar niet altijd makkelijk. Het maakt je niet altijd gelukkig, maar het geeft je wel het gevoel dat je leeft.

"Veel dingen die we doen zijn dierlijk, zoals eten of slapen. Maar als we iets creëren, al is het een cake of een wiskundige formule of een jurk, tilt dat ons naar een ander niveau. We kunnen de cake uitdelen: we kunnen door creativiteit andere mensen raken. Als wij allebei tweeten over deze paarse bloem, tweeten we niet hetzelfde. Dat is totally cool en a-ma-zing, want niemand ziet de wereld zoals jij."

Maar kunnen we dan anderen wel raken?
"Ik geloof van wel, omdat wij als mensen nieuwsgierig zijn en zoeken naar begrip. We snakken naar het gezichtspunt van andere mensen - daarom kijken we films, lezen we boeken en artikelen; dat helpt ons om de wereld anders te zien, om iets te leren. Creativiteit is er niet alleen om ons mee uit te drukken, het gaat ook om het verrijken van anderen."

Wat is het grote gebod voor wie wil denken als een kunstenaar?
"Je moet nieuwsgierig zijn. Als je niet geïnteresseerd bent in iets, kun je niets interessants doen. Ik ontmoet weleens mensen die geen vragen stellen, bijvoorbeeld in musea. Ze kijken naar schilderijen, maar ze kijken niet echt; ze proberen zich niet te verhouden tot de kunst, ze maken een foto en gaan door naar het volgende. Je bent volgens mij halfdood als je in het leven alles maar over je heen laat komen."

Het is toch prima als iemand dagelijks alleen zijn hond uitlaat en de eendjes voert?
"Mensen mogen doen wat ze willen natuurlijk. Maar wij doen vandaag de dag alsof kunstenaars, schrijvers en muzikanten een soort goden met uitzonderlijke giften zijn. Mensen zeggen: 'Ik kan geen film maken zoals de Coen-broers (regisseurs van een reeks zeer succesvolle films, red) dus ik ben niet creatief.' Dat is onzin! Iedereen kan creatief zijn op het niveau van de Coen-broers. Het gaat erom dat je je eigen ding vindt, en daar met eenzelfde toewijding als zij aan werkt. En dan..." Gompertz spreidt zijn armen: "Boem!"

"Je 'ding vinden' begint bij je eigen nieuwsgierigheid vertrouwen en niet argeloos doen wat anderen je vertellen. Daarvoor moet je regels breken. Shakespeare schreef 37 geweldige toneelstukken, maar daarvoor brak hij 3000 regels. Hij verzon namelijk 3000 woorden.

Als een student vandaag de dag een essay over Shakespeare schrijft en één neologisme gebruikt, gaat daar een dikke streep doorheen. Belachelijk. Pablo Picasso zei dat creativiteit altijd destructief is. Dat geldt ook voor ons als schrijvers: als jij iets wil schrijven waar mensen écht over gaan nadenken, moet je met bestaande vormen breken."

Waarom is het juist in deze tijd zo belangrijk om te denken als een kunstenaar?
"Computers nemen steeds meer banen over, dus wij hebben de ruimte om iets anders te gaan doen. We hebben meer vrije tijd dan ooit, dus we hebben meer ruimte om creatief te zijn. De digitale revolutie heeft ervoor gezorgd dat er netwerken zijn ontstaan van mensen met dezelfde creatieve interesse. Er wordt niet voor niets gesproken van de opkomst van de 'creatieve economie'. En ik merk ook een verandering bij mensen zelf: ze willen geen goed salaris meer, geen baan bij een groot bedrijf, ze willen gewoon weer een ambacht uitvoeren. Ook heeft de flexibilisering van de arbeidsmarkt invloed, freelancers moeten leven van hun eigen creativiteit."

Wat voor maatschappelijke structuren belemmeren onze creativiteit momenteel?
"Bedrijven zijn nog veel te hiërarchisch. Als directeuren het beste uit hun werknemers willen halen, moeten ze hen behandelen als gelijken. Maar wij leren op school al in een strakke hiërarchie te functioneren. Scholen moeten meer op kunstacademies lijken, vind ik. Nu moeten leerlingen feitjes uit hun hoofd leren. Feiten zijn de regel geworden, en die zorgen er dus voor dat niemand meer vragen stelt. En juist de nieuwsgierigheid die aan de basis van vragen ligt, is de aanjager van creativiteit. We leren kinderen als machines te opereren, in plaats van ze ruimte te geven om mens te zijn."

Maar we kunnen toch nooit vrij zijn van structuren? Stel, we veranderen ons schoolsysteem, dan kruipt onze creativiteit wel weer in een ander kooitje.
"Inderdaad. We snakken als mensen naar structuur en organisatie, omdat we de natuur niet vertrouwen. We willen de wereld begrijpen en omvatten."

Maar we snakken dus aan de andere kant ook naar creativiteit... wat een gespleten natuur hebben we.
"Ja, maar dat is toch juist a-ma-zing?"

Eerder ingewikkeld.
"Creativiteit is ontzettend ingewikkeld, maar dat maakt het juist zo bijzonder. Het is die zandkorrel in de oester, die tot een parel kan worden. Je hebt er moed voor nodig, doorzettingsvermogen, want mensen zullen proberen je te stoppen, en ze zullen zeggen: wat een raar idee heb jij. Maar creativiteit is het enige wat helpt als je de wereld wilt redden, want aan de grond van elke oplossing ligt een idee."