Honderden stellen trouwden in Kamp Westerbork: ‘Niet wetende dat ze daarna alsnog de dood werden ingejaagd’

Zolang het kon ging het leven en de liefde in gevangenschap gewoon door. Ook in Kamp Westerbork, dat in de Tweede Wereldoorlog eerst een vluchtelingenkamp en na 1942 een doorgangskamp naar de gaskamers was. Jonge stellen zochten plekken om ongestoord te kunnen vrijen, eventueel in ruil voor brood en een pakje boter. Hoe gruwelijk ook: sommigen bedreven de liefde in de bovenste bedden van de barakken als weer een groep mensen per trein was afgevoerd. Ook werd er in Westerbork voor de wet getrouwd.

Zo trad verpleegster Annie Preger, de zus van de oma van fotograaf en tekstschrijver Saskia Aukema, in Westerbork in het huwelijk met haar vriend Hans van Witsen. Beiden werkten voor die tijd in het Apeldoornsche Bos, een Joodse instelling voor verstandelijk gehandicapten en mensen met een psychische aandoening, waarvan alle patiënten in januari 1943 op gruwelijke wijze naar Auschwitz werden afgevoerd. Zo’n honderd personeelsleden, onder wie zij, kwamen in Westerbork terecht.

Trouwen in Westerbork, hoezo werd dat toegestaan? Aukema: “Het was onderdeel van de façade die in Westerbork was opgetrokken. Mensen werden er koest gehouden. Het is bekend komen te staan als een mild kamp, er was nauwelijks geweld, zieken werden genezen, er werd gelachen in theaters, gesport op niveau en brieven verstuurd. En stellen konden er trouwen. Als we dit mogen, dan zal het wel meevallen, dachten ze. Vaak niet wetende dat velen later alsnog de dood werden in gejaagd.”

‘Men wil het leven met grote slokken drinken’

Nauwkeurig heeft Aukema de 261 Westerborkse burgerlijke huwelijken in kaart gebracht, wat nog nooit zo volledig was gedaan. Haar boek is een ontroerend geheel van vooral foto’s, korte teksten en dagboekfragmenten. Je ziet een papier waarop mensen hun handtekening hebben geoefend, menukaarten, een paar regels over de huwelijksnacht, zoals van Mientje Vomberg: ‘Max had pech, ik was net die dag ongesteld geworden.’ Eén van de gevangenen, Werner Stertzenbach, die de huwelijken ziet voltrekken, schrijft: ‘Men wil het leven met grote slokken drinken. Men wordt gulzig, want men heeft niet veel tijd.’

In de begindagen circuleert in het kamp een witte bruidsjurk, maar op de foto’s zien we vooral veel zwarte jurken. Witte vitrages worden tot sluier gepromoveerd. Veel mannen lijken hun nette pak te hebben meegenomen naar het kamp, dat ook goed dienst doet als bruidegomsoutfit. Een vrouw vraagt familie een jurk op te sturen. De jurk komt aan in een doos, maar blijkt onderweg helemaal te zijn versmolten met snoepjes die erop zijn gelegd. Menukaarten worden in elkaar geknutseld en eten opgespaard voor het ‘bruiloftsmaal’. ‘Westerborkse cadeaux’ zijn vaak in de omgeving geplukte bloemen of geborduurde spreuken.

Hoeveel van die bruiden en bruidegoms hebben de oorlog uiteindelijk overleefd? Vanaf juli 1942, toen Westerbork in Duitse handen kwam, is dat 32 procent, heeft Aukema uitgerekend. Terwijl het totaal aantal mensen dat in Westerbork heeft gezeten en het uiteindelijk overleefde maar een kleine 6 procent was. Aukema: “Het huwelijk gaf dus een soort bescherming, je kon er je transport mee uitstellen, maar het gaf absoluut geen garantie. Er waren mannen met goede contacten in het kamp, zoals monteur Emanuel van de wasserij die tegen een vrouw zei: ‘Als je met mij trouwt hoef je niet op transport.’ Er waren dus ook schijnhuwelijken.”

‘Huwelijksreis naar Auschwitz’

Wie elkaar al kenden voor ze in Westerbork aankwamen, waren Maurits van Thijn en zijn Catharine Blitz. Zij zijn op de dag van hun huwelijk nog weggevoerd: ‘Huwelijksreis naar Auschwitz’, noemde Maurits het later sarcastisch. Toen Maurits en Catharina in Auschwitz aankwamen, werden getrouwde vrouwen gescheiden van de ongetrouwden. Getrouwden gingen naar het experimentenblok. Ongetrouwden werden afgevoerd, waarschijnlijk direct de gaskamers in. Catharina overleefde de oorlog daardoor. Maurits overleefde die ook.

Met Aukema’s oud-tante Annie en haar geliefde Hans liep het minder goed af. “Ze trouwden op 28 januari 1943 en werden met 1103 anderen een paar weken later op de trein gezet naar Sobibor, waar ze onmiddellijk bij aankomst zijn vergast. Zesendertig dagen zijn ze getrouwd geweest. In de familie kreeg Annie een soort heiligenstatus. Want zij was degene die ervoor koos bij haar patiënten te blijven en niet onder te duiken, zoals de rest van de familie. Haar foto stond altijd bij mijn oma op de schoorsteenmantel. Van haar Joods-zijn moest oma na de oorlog niets meer hebben, ze werd christelijk. Het enige Joodse wat ik me kan herinneren uit mijn jeugd waren matzes met Pasen en een Thora die ergens lag als souvenir. Mijn vragen over haar Joodse wortels kwamen pas toen mijn oma er niet meer was. Jammer.”

Saskia Aukema: ‘Tot de dood ons scheidt’, 186 blz, € 29,95, ontwerp Studio Suze Swarte, te bestellen via saskia-aukema.nl. Vanavond om 20 uur, op Holocaust Memorial Day, is de boekpresentatie in pakhuis De Zwijger (info: dezwijger.nl).

Lees ook: Je bekeren tot het jodendom kan een lang en zwaar proces zijn: ‘Ik wist het zeker, hier hoor ik thuis’

In ‘Joods worden in Nederland’ beschrijven rabbijn Hannah Nathans en fotograaf Saskia Aukema hoe de bekering van Nederlanders tot het jodendom eruitziet.