AnalyseKlimaattheater
Hoe red je het klimaat met een theaterstuk?
De zeespiegel stijgt, het regenwoud en de permafrost verdwijnen. Wetenschappers, technici, politici moeten aan het werk om de aarde te redden. Theatermakers blijven niet achter. Maar wat kunnen zij bijdragen?
Dit is écht het onderwerp dat alles overstijgt. Alles, álles. Hier moeten we het echt over hebben in het theater, absoluut. De wereld staat in brand.”
Midden in een rustig radiodebat over toneel, werd theatermaker Johan Simons opeens gepassioneerd. Of het theater een maatschappelijke opdracht heeft, vroeg presentator Coen Verbraak hem. Jazeker, antwoordde Simons, en dat is het klimaatprobleem en niets anders. Zelf liet hij daarom aan het eind van de opera ‘Don Carlos’, die hij regisseerde bij Opera Ballet Vlaanderen, alle zangers op het toneel komen in T-shirts waarop klimaatleuzen stonden.
Simons deed zijn uitspraak in september, aan het begin van het nieuwe theaterseizoen. Hij wordt op zijn wenken bediend, want klimaat is tegenwoordig bijna niet weg te denken uit toneelvoorstellingen. Zo sprak Marjolijn van Heemstra in ‘De stadsastronaut’ over de kwetsbare aarde, plastic afval en verdwijnende regenwouden. Boogaerdt/ VanderSchoot bespraken in ‘Botanical Wasteland’ hoe het leven op aarde massaal aan het uitsterven is. Bij het Nederlands Kamerkoor trad Cees van Geel op als een moderne Noach, die een ark bouwt vanwege de stijgende zeespiegel. Mugmetdegoudentand en KOE onderzoeken in ‘Seks(e)(n)’ de nieuwe status van de natuur en in ‘Dying Together’ verbindt Lotte van den Berg de ontbossing in het Amazonegebied met de bezoekers van haar voorstelling.
Angela Groothuizen: ‘Alles bij elkaar is mijn voetafdruk schofterig groot’
In haar theater-programma ‘Lueke binge’ vertelt zangeres Angela Groothuizen uitgebreid over haar vliegschaamte. Ze wil de jonge generatie helpen om het milieu te redden. Maar hoe?
Angela Groothuizen: “Het milieu, je kunt er bijna niet meer omheen. Iedereen is ermee bezig. Op zo’n beetje elke pagina van de krant staat er iets over. Nu ik zestig ben, vraag ik me af: wat is míjn aandeel geweest in de opwarming van de aarde? Kan ik nog iets doen?
“In mijn theatervoorstelling vertel ik over mijn dubbele houding. Op zich ben ik al vroeg meegegaan in de trend om af en toe vegetarisch te eten. Maar ik heb wel twee auto’s voor de deur en ik ben ontzettend vaak met het vliegtuig op vakantie gegaan. Alles bij elkaar is mijn voetafdruk schofterig groot.
Vrijblijvend
“Vorig jaar viel bij mij het kwartje. Het was een waanzinnig mooie zomer. Ik zat in mijn vakantiehuis op een eiland in de Vinkeveense Plassen. Er was daar bijna niemand, maar er kwamen meer vliegtuigen over dan ooit, op weg naar Spanje. ‘Waar slaat dat op?’, dacht ik. ‘Waarom zou je ver reizen als je dichtbij een paradijsje hebt?’
“Zelf ben ik vaak voor een weekje naar mijn favoriete ontspanningsoord in Thailand gevlogen. Dat had ik nodig om bij te komen van mijn drukke werk, dacht ik. Achteraf schaam ik me dood; in Vinkeveen kan ik ook tot rust komen. In mijn programma wilde ik daar iets mee. Natuurlijk is het vrijblijvend om in het theater op te komen voor het klimaat. Ik kan het ook níet doen. Maar je móet dit zeggen, vind ik.
“Toen ik jong was, had je de Club van Rome. Wetenschappers waarschuwden toen al dat we zo niet konden doorgaan met de olieconsumptie. We hebben niet geluisterd. Ik herinner me van vroeger ook het verzet tegen plastic. Als twaalfjarige maakte ik me echt zorgen. Jongeren van nu horen dit soort waarschuwingen opnieuw. Ook zij denken: ‘Ho, wacht even, ik móet nog heel lang. We gaan het roer omgooien!’ Dat gevoel herken ik uit mijn jeugd.
Collectief aanpakken
“Er wordt vaak op deze jonge generatie neergekeken. Maar bij mijn twee dochters en hun vrienden, allemaal in de twintig, zie ik dat ze hartstikke begaan zijn met de wereld. Ze zijn sociaal bezig, ze ruilen onderling dingen, zoals een jurk voor een feest. Ze inspireren me waanzinnig. Ik geloof erg in de kracht van samen dingen oplossen. In mijn theaterprogramma zeg ik dat ik jongeren wil helpen om het milieu te verbeteren. Hoe? Daar ben ik nog niet uit.
“Laatst vertelde een vriendin dat ze er voor de vijfde keer in een halfjaar tussenuit ging met het vliegtuig. Dan moet ik mijn tong afbijten, maar ik zeg niks. Je kunt mensen niet verwijten dat ze gebruikmaken van de mogelijkheden. Ik vind dat de overheid dit probleem collectief moet aanpakken.
“Iedereen moet op vakantie kunnen, maar voor negen euro naar Ibiza, dat slaat nergens op. Vliegtickets moeten veel duurder worden, en de trein juist veel goedkoper. De trein is ook honderd keer zo leuk als het vliegtuig, ik ben er altijd een fan van geweest.
“Door mijn programma ben ik me steeds bewuster geworden van het milieu. Hier in Amsterdam heb ik een knalgroen stadstuintje. Ons eilandje in Vinkeveen is het groenst van allemaal. Vreselijk dat je er steeds minder insecten, vogels en vissen ziet. De insectenhotels en bijenkorven in het Vondelpark vind ik juist geweldig. Die kant moeten we op. Ik zal heus nog wel eens het vliegtuig pakken, maar niet meer zo makkelijk als vroeger.”
Aanzetten tot nadenken
Simons staat in het theater dus bepaald niet alleen met zijn hartekreet. Ook Lineke Rijxman, schrijver, regisseur en actrice bij Mugmetdegoudentand, deelt Simons’ gevoel van urgentie. “Mijn eigen berg plastic afval, rampen met olietankers, de tsunami en kernramp van Fukushima, ik denk al langer: dit kan toch niet goed gaan?”
Toen Rijxman zich bezig ging houden met Goethes roman ‘Die Wahlverwandtschaften’, waarin de ongerepte natuur een metafoor is voor ongeremd leven, liep ze er keihard tegenaan: “De mens heeft de natuur zo ingeperkt en aangetast dat deze metafoor niet meer te gebruiken is. Wat zijn daarvan de gevolgen voor ons, hebben we ons afgevraagd voor dit stuk.”
Lotte van den Berg kon ook niet meer om het klimaatprobleem heen. Vorig jaar maakte ze bij Theater Rotterdam de voorstelling ‘Dying Together/Humans’, waarin de bezoekers zich gingen verplaatsen in doden ver weg: dus niet alleen die in de Bataclan in Parijs, maar ook die in Syrië. In de volgende voorstelling ‘Dying Together/Earth’ betrekt ze er de dood van dieren en planten bij, bijvoorbeeld die in het Amazonegebied. “Dat lijkt ver weg, maar gaat ons persoonlijk aan. Wij eten de soja die daar wordt verbouwd en waarvoor het regenwoud moest wijken. Ik hoop mensen aan te zetten tot nadenken daarover.”
Dat laatste is de drive van veel theatermakers: aanzetten tot nadenken. Maar het is wel een lastig onderwerp om te behandelen, vindt Rijxman. “Enerzijds is het een open deur dat je het erover moet hebben, anderzijds heeft het klimaatprobleem zo’n omvang, dat je denkt: Maar wát zeg ik er dan over? Hoe maak ik het persoonlijk? Ben ik een Greta Thunberg? Nee. Hoe ga ik dan in het theater het verschil maken?”
Geen activistentaal
Tegelijkertijd is ze ervan overtuigd dat ze in het theater veel meer kan betekenen dan thuis. Rijxman: “Het theater is voor mij de plek waar je mensen uitnodigt om het ergens over te hebben. Als je niet in activistentaal voor het klimaat wil opkomen, doe het dan in poëzie. Of in rap. Of in metaforen. In het theater creëer je een gemeenschappelijke ervaring, een gezamenlijk gesprek. Op die manier hoop ik een bijdrage te leveren aan verandering bij het publiek.
Is ze niet bang om drammerig over te komen? “Misschien hebben we niet meer de luxe om daar bang voor te zijn. Misschien moet er nu wel gedramd worden. Als je dat op tafel legt, kan het publiek zich daar misschien juist mee identificeren. Maar Seks(e)(n) wordt beslist niet alleen een zware voorstelling. Als het water aan onze lippen staat, is humor belangrijk. Anders wordt iedereen moedeloos en krijg je onverschilligheid.”
Van den Berg laat de bezoekers meedoen in de voorstelling en hoopt zo denkpatronen te doorbreken. “De meesten weten wel dat ons eetgedrag en wijze van vervoer anders moeten, maar hoe dan? Er is geen geloof in een alternatief en de urgentie voelt nog niet groot genoeg.
“Dan kan het zomaar zijn dat je door een ervaring in het theater opeens denkt: en nú moet het anders. Kunst is een oefenruimte voor het leven. Je kunt je even onderdompelen in een andere manier van denken en handelen. Daarom kan theater wel degelijk invloed hebben. We moeten allemaal iets doen: Albert Heijn moet minder plastic gebruiken en theatermakers moeten voorstellingen over het klimaat maken.”
Eric de Vroedt: ‘Minder willen is bijna een onmogelijke opdracht’
Theaterregisseur Eric de Vroedt wil in het toneelstuk ‘The Children’ de pijn laten zien die het klimaatprobleem ons bezorgt, hoe moeilijk dat ook is.
De Vroedt: “Midden in ‘The Children’ laat ik het keihard regenen. Zo’n tropische regenbui, zoals we die tegenwoordig vaak hier hebben. Die buien raken me elke keer, omdat het zo duidelijk is dat ze hier niet horen te zijn. En tegelijkertijd vind ik die regen wonderschoon.
“Al heel lang heb ik de drang om op het toneel iets over het klimaatprobleem te maken. Het is alleen een lastig onderwerp om aantrekkelijk theater over te maken. Het is zo weinig concreet én zo alomvattend. Een voorstelling over spaarlampen, dat lijkt me geen succes. Ik zie veel kunstenaars ermee worstelen. Kunst over klimaat is al snel documentair, iets met feiten en cijfers. Hoe kun je het meeslepend maken en op huiskamerniveau laten spelen?
“Daarom was ik zo blij toen ik de tekst van The Children las, geschreven door Lucy Kirkwood. Zij schrijft over de nasleep van een tsunami en een kernramp. Dat is niet helemaal hetzelfde als het klimaatprobleem, maar het is wel een tastbare metafoor ervoor. Het gaat over drie mensen die gepensioneerd zijn en vroeger in een kerncentrale werkten. Halverwege blijkt dat zich een kernramp heeft voltrokken en dat jonge werknemers zware gezondheidsrisico’s oplopen bij het opruimen van de resten ervan.
“Een van de vrouwen vindt dat deze drie ouderen hun plaats in moeten nemen. Zij moeten zich opofferen en de jongeren ontlasten, enerzijds omdat ze al lang hebben geleefd en anderzijds omdat de oudere generatie verantwoordelijk is.
Mooi, maar vervuilend
“Het draait om de vraag: ben je bereid echt iets te doen, je leven op te offeren? De ene vrouw wil dat, de andere niet. Zij wil, zoals helaas wij allemaal, wegblijven bij aftakeling en ouderdom. Ze wil, al is ze in de zeventig, steeds meer vooruitgang en blijven groeien. Tot ze zich realiseert dat ze die constante drive tot persoonlijke groei op moet geven. De zin waar voor mij alles om draait is: ‘ik weet niet hoe minder te willen.’ Dat geldt voor ons allemaal.
“Toen ik dit stuk uitkoos, dacht ik: mooi, deze zin is onze opdracht. En het fijne is dat het dan niet gaat over zoiets abstracts als het systeem of over overheidsmaatregelen, maar over ons persoonlijke leven.
“Maar nu ik het af heb, realiseer ik me dat het een bijna onmogelijke opdracht is, minder willen, want het hele leven is ingesteld op groei. Ik wil ook steeds meer, grotere, mooiere voorstellingen maken. Dat is mooi, maar ook vervuilend. Minder willen is misschien wel onmogelijk, het is om wanhopig van te worden. We zitten gevangen in groei.
Theater kan dilemma laten zien
“Door de research die ik deed voor de voorstelling zie ik ook steeds helderder dat het al te laat is. De klimaatverandering, de zeespiegelstijging, de CO2 in de lucht, het is er al. Ik wilde een voorstelling maken die mensen wakker schudt, maar ik geloof steeds minder dat het ‘minder-mantra’ genoeg is, gezien de problemen waar we voor staan. We zullen ook technologische oplossingen moeten zoeken, misschien toch wel op grote schaal kernenergie moeten gaan inzetten.
“Theater kan daar niet veel aan bijdragen. Wat het wel kan, is het grote dilemma en de pijn ervan laten zien. Zodat mensen zeggen: ‘Ja, shit, hier zitten we in en dat doet pijn’. Theater kan laten zien hoe het klimaatprobleem ons op het persoonlijke vlak raakt.
“De voorstelling heeft ook de werkwijze in ons theater veranderd. We zijn bezig het werkproces te verduurzamen, gebruiken duurzamer materiaal en recyclen het decor en de kostuums. De tropische regenbui op het toneel beelden we uit met rijst. Zo besparen we water.”
De voorstellingen:
‘The Children’ van Het Nationale Theater is te zien in theaters tot eind december. www.hnt.nl
‘Lueke binge’ de theatershow van Angela Groothuizen toert door het hele land. www.angelagroothuizen.nl
Seks(e)(n) van mugmetdegoudentand en KOE gaat 20 november in première in Theater Bellevue, Amsterdam. Daarna tournee. www.mugmetdegoudentand.nl
'Dying together/Earth’ van Third Space/Lotte van den Berg gaat 5 november in première in Theater Rotterdam. www.thirdspace.nl
