Hoe Pools is Fryderyk Chopin eigenlijk?

Herfst is de tijd om te oogsten. In Szafarnia, een kalm dorpje in Polen waar de veertienjarige Fryderyk Chopin logeert, zijn boeren met hun zeisen bezig het graan binnen te halen. Een groepje joodse koopmannen benadert de landeigenaar om wat van het graan te kopen. Vanuit het huis klinkt muziek, een joodse bruiloftsdans: Fryderyk is aan het improviseren op de piano. De joodse mannen kunnen niet stil blijven staan, ze vormen spontaan een cirkel en beginnen te dansen. Het eindigt ermee dat ze Fryderyk meenemen naar de joodse bruiloft die verderop gaande is.

De biograaf Alan Walker, van wie eind vorig jaar ‘Fryderyk Chopin, a life and times’ uitkwam, besteedt relatief veel aandacht aan de gelukkige jeugdjaren van de componist. Zo weten we nu dat Chopin paard reed, in de vakantie houten bankjes timmerde die in een park kwamen te staan en iedereen vermaakte met zijn imitaties en typetjes.

Chopin te paard, met een hamer in de hand, dansend op een dorpsbruiloft: vreemde beelden, die niets te maken lijken te hebben met de ziekelijke en verfijnde componist uit Parijs, wiens muziek oneindig melancholiek en aristocratisch van geest is.

Frédéric schrijven we meestal. Maar het was Fryderyk. Pas toen hij halverwege zijn leven in Parijs kwam wonen, noemde men hem Frédéric. De meeste mensen beschouwen hem als een Franse componist, zijn muziek als typisch Frans. Nocturnes, Etudes, Preludes: zijn stukken hebben vaak Franse namen. En dan was hij ook nog de geliefde van de Franse schrijfster George Sand.

Polonaises en mazurka’s

Walker biedt in zijn uitstekend gedocumenteerde biografie een ander perspectief. Hij benadrukt juist Chopins Poolse achtergrond. De polonaises en mazurka’s die hij zijn hele leven bleef schrijven, zijn geen willekeurig gekozen Poolse dansvormen, maar komen voort uit zijn blijvende betrokkenheid bij het land, zelfs al is hij er na zijn twintigste nooit meer geweest. De componist werd ook maar 39 jaar oud.

Walker schetst Chopins bijzonder gelukkige jeugd in een liefdevol gezin. Fryderyks vader Nicolas kwam uit Frankrijk. Hij emigreerde naar Polen en nam daar met volle overtuiging de Poolse nationaliteit aan. Nicolas werd Mikolaj en toen de Russen in 1793 Polen binnenvielen om de bevrijdingsbeweging van Polen in de kiem te smoren, ging hij zelfs vechten voor zijn nieuwe vaderland. De Slag bij Praga, een voorstad van Warschau, kostte het leven aan 20.000 Poolse mannen, vrouwen en kinderen. Mikolaj overleefde bij toeval.

Het drama van Praga bleef begin negentiende eeuw een mentale wond onder de oppervlakte van de Poolse samenleving. Rusland en Pruisen verdeelden Polen onder elkaar. Daarna ging het leven in Warschau ogenschijnlijk verder, maar het was wachten op een nieuwe uitbarsting, een nieuwe vrijheidsstrijd. Ook in het gezin Chopin werd de herinnering aan de Poolse onafhankelijkheidsstrijd gekoesterd. Twee van Fryderyks zusjes waren lid van een Poolse liefdadigheidsorganisatie, die vooral tot doel had de geest van verzet levend te houden.

Zwak gestel

De in 1810 in Zelazowa Wola geboren Fryderyk Franciszek was in het gezin van vier kinderen een geval apart. Het muzikale talent van de enige zoon was onmiskenbaar. Op zijn zevende en achtste componeerde hij al Poolse dansen, die niet onder deden voor Mozarts jeugdcomposities, vertelt Walker. Ook speelde hij als wonderkind piano in de salons van de Warschause adel. Tot zijn twaalfde had hij pianoles, daarna vond het natuurtalent zijn eigen weg. Op zijn negentiende componeerde hij de eerste delen van zijn Etudes opus 10, originele, virtuoze muziek, die met geen andere muziek uit die tijd te vergelijken is.

Ook zijn zwakke gestel openbaarde zich al vroeg. Daarom ging hij in de zomervakanties langdurig op het platteland van Mazovia logeren bij een schoolvriend. ’s Ochtends begon hij om zeven uur met pianospelen. Daarna had hij de dag aan zichzelf en zwierven de jongens door de omgeving.

Mazovia is de regio rond Warschau, waar de mazurka vandaan komt. Zijn eerste mazurka’s componeerde Chopin in zijn jeugdjaren. Muziek met bijzondere wendingen en ongebruikelijke toonsoorten, verwant aan Poolse en joodse volksmuziek. Walker vertelt aardig wat anekdotes waarin Chopin op joodse muzikanten of zangers stuit. De opusnummers van de mazurka’s laten zien dat Chopin zijn hele leven teruggreep op deze Poolse dans in driekwartsmaat. Opus 7 bestaat uit jeugdwerken, opus 67 en 68 behoren tot de laatste werken van de componist.

Omdat zijn talent te groot was voor Warschau moest Fryderyk de wijde wereld in. In Wenen had hij geen succes, maar in Parijs wel. Hij gaf les aan adellijke dames, trad af en toe op en schreef zijn composities. Hier openbaarde de tuberculose zich al snel; de ziekte verzwakte hem in hoog tempo.

Hart in Polen

In Parijs stikte het van de Poolse emigranten. In november 1830, de maand waarin Chopin Polen voorgoed had verlaten, hadden de Polen zich weer tegen de overheersing door de Russen gekeerd. De Novemberopstand werd hardhandig neergeslagen en de Russen straften de Polen zwaar. In Parijs werd gewerkt aan een revolutionaire beweging. Ook Chopin werd lid van de Poolse Literaire Vereniging in Parijs, een dekmantel voor een politieke organisatie. Soms improviseerde hij voor vrienden op Poolse melodieën. Een Pools tijdschrift bombardeerde hem in 1842 tot ‘drager van de heilige vlam van het natie’.

Chopin voelde zich zijn leven lang zeer betrokken bij Polen, toont Walker. Hij had in Parijs een Poolse huisknecht en werd omgeven door Poolse vrienden. Toen hij op sterven lag, was hij ongelooflijk blij dat zijn zuster Ludwika hem bijstond. Zij vervulde zijn laatste wens toen ze zijn hart mee terugnam naar Polen, waar het nog altijd in de Heilig Kruiskerk in Warschau wordt bewaard.

Al laat Walker zien dat Polen een belangrijke factor in Chopins leven is geweest, hij benadrukt tegelijkertijd dat Chopins leven losstaat van zijn muziek. Chopins muziek is volkomen abstract, aldus Walker. Chopin dreef de spot met mensen die meenden te kunnen horen wat zijn muziek uitbeeldde. Alle pogingen om een bepaald stuk te verbinden aan Poolse opstanden, zoals de beroemde Revolutie-etude of la Polonaise heroïque , zijn daarom gedoemd te mislukken. Die bijnamen komen ook niet van hem.

In zijn muziek wilde Chopin een nieuwe wereld voor zichzelf creëren, zoals hij als 21-jarige aan zijn oude leraar schreef. En dat heeft hij gedaan. Of hij nu Poolse dansen schreef of etudes en sonates, zijn hand is direct herkenbaar in melodielijnen en harmonieën. Het is eigenlijk heel toepasselijk dat Chopins lichaam na zijn dood op 17 oktober 1849 werd verdeeld over Parijs, waar hij begraven ligt, en Warschau. Maar we zouden de componist in navolging van Walker voortaan best Fryderyk mogen noemen.

Lees ook:

Na het lezen van dit boek luister je met andere oren naar Chopins regendruppelprelude

Chopin werd boos toen George Sand opmerkte dat ze de regendruppels kon horen in de prelude die hij op Mallorca componeerde. Muziek is geen kunst die de werkelijkheid nabootst, vond hij.

Polen eert Chopin met museum

Ter ere van de 200e verjaardag van componist Frédéric Chopin is in 2010 in de Poolse hoofdstad Warschau een museum geopend dat aan hem is gewijd. Chopin is half Pools en half Frans ,,maar zijn muziek is uitsluitend Pools’', aldus de conservatieve Poolse president Lech Kaczynski tijdens de opening.