Hoe Marten en Oopjen de virtuositeit van Rembrandt tonen

De zilveren rozetten op de schoenen van Marten glimmen de toeschouwer tegemoet. Kijk eens hoe rijk ik ben, zegt dit schilderij namens Marten. En kijk eens hoe goed ik kan schilderen, voegt het er namens Rembrandt aan toe.

Met de levensgrote portretten van het jonge echtpaar Marten Soolmans en Oopjen Coppit liet de ambitieuze 28-jarige Rembrandt zien wat hij in huis had. Dat wisten het Rijksmuseum en het Louvre al toen ze gezamenlijk de twee werken kochten. Maar na een grondige restauratie in het atelier van het Rijksmuseum is duidelijk te zien hoe gedurfd Rembrandt te werk ging, zo bleek deze week bij de presentatie van de gerestaureerde portretten.

De twee schilderijen waren in goede conditie toen de musea er gezamenlijk 160 miljoen euro voor neertelden. Ze hadden altijd in privéhuizen gehangen, de laatste jaren in de slaapkamer van de familie Rothschild in Parijs. Nadat het Parijse stof van de schilderijen was gehaald, hingen de schilderijen er al mooi bij. Maar nu na een jaar onderzoek en restauratie enkele vernislagen zijn verwijderd, is nog beter te zien hoe virtuoos en gedurfd Rembrandt schilderde.

Tekst loopt door onder de afbeelding

Verrassingen

Zo is nu heel duidelijk te zien hoe hij de verfijnde kanten kragen schilderde. Niet eerst de zwarte onderlaag van de kleding en dan de witte kraag er bovenop, maar andersom: op de witte kraag schilderde hij met zwart de uitsparingen in het kant. Die zwarte lijnen suggereren het verfijnde kant, terwijl ze eigenlijk helemaal niet zo precies geschilderd zijn. Voor Taco Dibbits, directeur van het Rijksmuseum, een bewijs dat Rembrandt al op jonge leeftijd experimenteerde met de gedurfde stijl waarmee de schilder zich op latere leeftijd onderscheidde. Dezelfde vrije schildertrant laat hij zien op de schoenrozetten van het echtpaar. Pas als je heel dichtbij bent, zie je dat ze helemaal niet zo verfijnd geschilderd zijn. Toch glitteren de rozetten alsof ze met dun zilverdraad zijn geborduurd.

De restauratie bracht meer verrassingen aan het licht. Zo bleek Rembrandt in een eerder stadium op beide schilderijen een boog te hebben geschilderd, alsof de echtelieden ieder vanuit een andere gang een kamer binnenkwamen. Maar Rembrandt schilderde er een zwart gordijn overheen, dat van het ene in het andere schilderij doorloopt. Waarschijnlijk om meer eenheid te suggereren.

Vernislagen

De restauratie was een precair onderwerp voor de twee musea. In Frankrijk is men terughoudender met het verwijderen van vernislagen dan in Nederland. Maar vanaf het begin was duidelijk dat de beide werken op dezelfde manier aangepakt moesten worden. Dat is uiteindelijk gebeurd in Amsterdam, omdat hier de meeste kennis van Rembrandt aanwezig is. Deskundigen van het Louvre en een Frans restauratie-instituut waren daarbij betrokken. En een indrukwekkend team van internationale experts heeft de restauratie op de voet gevolgd en regelmatig tussentijds besproken. En ja, dat is naar volle tevredenheid van beide partijen gebeurd, verzekeren Dibbits en Sébastien Allard, directeur van de schilderijenafdeling van het Louvre.

Tekst loopt door onder de afbeelding

De musea gebruikten uiteraard de bekende onderzoeksmethoden, zoals infrarood-, röntgen- en ultraviolet-scans, om meer van de schilderijen te weten te komen. De onderzoekers gebruikten ook extreem hoge resolutiecamera's om foto's te maken. Met zeven miljard pixels zijn ze waarschijnlijk de best gefotografeerde schilderijen ter wereld.

De onderzoeken brachten aan het licht dat er verschillende lagen vernis op de werken zaten. Daaronder één uit de achttiende of negentiende eeuw en eentje uit de jaren vijftig. Marten was in 1952 al eens in New York, bij een deskundige van The Frick Collection, gerestaureerd en gevernist, Oopjen had dat enkele jaren later in Amsterdam ondergaan.

Een andere conclusie is dat Rembrandt twee stukken doek gebruikte, die naast elkaar op een rol linnen hadden gezeten. Hij werkte tegelijkertijd aan deze twee schilderijen.

Maar het mooiste inzicht dat de restauratie oplevert, zit in de finesses van Rembrandts schilderen. Zoals die streep licht achter Oopjen, waardoor een trede zichtbaar wordt en de slierten onderaan het gordijn; de verfijning van Martens geribbelde pak en Oopjens genopte jurk; en die zilveren glans op de rozetten die zonder de vergeelde vernis glimmen als nieuw.

Vaker Samenwerken met de Fransen

'Als ergens ter wereld Rembrandts gaan bewegen, gaat de directeur van het Rijksmuseum ook bewegen', aldus Wim Pijbes in 2015 in Trouw. De toenmalig directeur van het Rijksmuseum was er als de kippen bij toen bleek dat de familie Rothschild twee portretten van Rembrandt ging verkopen. 160 miljoen euro onhaalbaar? Dat zouden ze nog wel eens zien.

Met hulp van private investeerders en de politieke steun van de fractievoorzitters van de Tweede Kamer kwam Pijbes een heel eind. Het Louvre had hij ook benaderd voor een gezamenlijke deal, maar dat museum had geen geld. Pas toen het er naar uit zag dat de Rembrandts naar Nederland zouden verhuizen, kwam de Franse overheid in actie. De Nederlanders werden herinnerd aan een eerdere afspraak van toenmalig minister Jet Bussemaker van cultuur om samen met de Fransen op te trekken bij het kopen van de schilderijen. En opeens had de Franse overheid het benodigde bedrag van 80 miljoen euro wel.

De uitkomst: de portretten samen kopen. Het werd een unieke samenwerking tussen twee landen en twee musea, die nu de portretten moeten delen. Om en om hangen ze samen in Parijs of Amsterdam. Vanaf 8 maart zijn ze drie maanden te zien in het Rijksmuseum op de tentoonstelling 'High Society', in de zomer gaan ze drie maanden naar het Louvre. Daarna hangen ze vijf jaar in Amsterdam en weer vijf jaar in Parijs.

Samen restaureren leek de grootste uitdaging, maar is beide partijen goed bevallen. Je leert van elkaars kennis, zeggen Dibbits en Allard eensgezind. Het zal leiden tot meer samenwerking, dat is evident. Op den duur wil Allard ook samen met het Rijksmuseum tentoonstellingen gaan maken.

Lees ook: De vrouw van Rembrandt heeft een nieuwe maker: 'Er waren al vermoedens'