Hoe langer je kijkt, hoe meer je ziet

De oogopslag, de lachrimpels, een verweerde hand. Hoe langer je naar iemand kijkt, hoe meer je ziet. Sommige filmmakers nemen de tijd voor hun personages en scènes. Welk effect heeft dat? Deel 5 van een cursus om de eigen kijkervaring te verdiepen.

Tijd zou je de brandstof kunnen noemen waar film op draait. Hoe bepalend is tijd voor een film en voor het kijken naar film?

Film wordt wel een op tijd gebaseerde kunst genoemd. Als je naar een film kijkt, zie je niet alleen iets, zoals bij een schilderij, je beleeft het, je leeft er als het ware doorheen. Maar omdat praten over tijd vaak wat abstracts heeft en er in recensies niet echt ruimte voor is, blijft dat element vaak onderbelicht. Grote commerciële producties doen trouwens niks opvallends met tijd. De makers redeneren: kijkers hebben een korte aandachtsspanne, die moet je voortdurend bombarderen met nieuwe beelden, anders raken ze afgeleid.

Zo komt het dat in een moderne Hollywoodfilm het gemiddelde beeld (een ‘shot’) 2,5 seconde duurt. Daarna krijg je als kijker alweer iets nieuws te verwerken. Daartegenover staat een film als Sátántangó, die Eye op 1 april uitbrengt in een aantal Nederlandse bioscopen. Daarin duurt een gemiddeld shot 2,5 minuut (en de film zelf liefst 7,5 uur!). 2,5 minuut om naar een verweerde hand, de groeven in een gezicht of een raadselachtig tafereel te kijken.

Jonge ouders kunnen eindeloos naar hun baby kijken

Wat betekent dat verschil? Laten we gezichten nemen. Jonge ouders kunnen eindeloos naar hun baby kijken. Ze zijn gefascineerd door wat er gebeurt in dat kleine, nieuwe gezichtje en ze willen het dus ook echt zien. Waar kijkt het naar, hoe reageert het op dingen? Niemand neemt dan genoegen met een vluchtige blik. Met diezelfde fascinatie kun je naar gezichten in films kijken. Naar de oogopslag, naar de blik in iemands ogen, naar de rimpels, de stand van iemands gezicht, naar de algehele mimiek. Langer naar iemand kunnen kijken, geeft een grotere vertrouwdheid en intimiteit. Hoe langer je kijkt, hoe meer je ziet.

Bovendien is het een vorm van respect als een filmmaker een personage tijd geeft. Tijd geeft om gezien te worden, eigenlijk letterlijk tijd geeft om te bestaan. Een van de redenen dat Hollywoodfilms ondanks hun vermakelijkheid snel vervliegen en de personages vaak inwisselbaar lijken, is dat nergens de tijd voor wordt genomen. Neem de serie spionagefilms over Jason Bourne, waarin scènes in moordend tempo langsvliegen, opgezweept door een constant pulserende soundtrack. Behalve Bourne zelf, zijn alle personages inwisselbaar en in onze herinnering naar de achtergrond verdwenen.

Zet daar tegenover films als Amour van Michael Haneke, over de laatste maanden van een ouder echtpaar, of het schitterende In the Mood for Love. Een film over oude liefde en een film over nieuw verlangen. De reden dat we de gezichten van het oude echtpaar in Amour nog steeds onmiddellijk voor ons zien, is omdat ze van Haneke de tijd krijgen. Het tempo van de film is min of meer gelijk aan het tempo van het leven van de personages. Hun ritme wordt ons ritme.

Zo gaan we de emoties op het scherm zelf ook voelen

Tijd heeft hier trouwens nog een andere functie. Doordat de film de tijd neemt en de camera blijft kijken, gaan we de emoties op het scherm zelf ook voelen. De liefde tussen Anne en Georges wordt tastbaar omdát Haneke de tijd neemt voor een blik, een aai, een half woord dat wegebt in de routines die de twee al zo lang met elkaar hebben.

In the Mood for Love, vanwege z’n 20ste verjaardag binnenkort opnieuw in de bioscopen te zien, is een van de mooiste films over verlangen. Het verhaal gaat over een man en een vrouw die in een volgepakt appartementencomplex in Shanghai wonen. Hij woont alleen, zij is getrouwd maar haar man is altijd weg voor werk. Ze voelen zich hevig tot elkaar aangetrokken en de film is min of meer een eindeloze sensuele dans van twee lichamen die om elkaar heen draaien maar elkaar niet aanraken (omdat zij getrouwd is).

De tijd lost langzaam op in de wervelwind aan emoties

Zo’n film werkt alleen als het verlangen en de melancholie voor de kijker voelbaar worden en dat doe je als maker door de camera op de personages gericht te houden. Net als de twee geliefden die hun ogen niet van elkaar af kunnen houden. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de tijd in deze film langzaam oplost in de wervelwind aan emoties. Pas als je je als kijker daar aan overgeeft, voel je de kracht van deze film.

Ten slotte kunnen films tijd inzetten om de kijker mee te nemen in een subjectieve ervaring. Het alom bejubelde debuut Donnie Darko van regisseur Richard Kelly was in 2001 een rake verbeelding van de angst en paranoia van z’n jonge hoofdpersonage, die misschien wel of misschien niet schizofreen is. Juist door het tijdsverloop van de film te manipuleren – uiteindelijk vindt een cruciale gebeurtenis voor een tweede keer plaats, alsof we terug in de tijd zijn gegaan – voelt de kijker dezelfde desoriëntatie als Donnie.

Lees ook:

Andere filmcolleges - over de openingsscène, de montage, cameravoering en filmmuziek - leest u hier.