Hoe komen we aan ‘geronnen’ in ‘zo gewonnen, zo geronnen’?

Een lezer – hij stelt zich voor als Ron – heeft het spreekwoord ‘zo gewonnen, zo geronnen’ aangetroffen en mailt naar aanleiding daarvan een vraag: ‘Bestaat er een werkwoord ronnen?’

Nee, maar tot zo’n anderhalve eeuw geleden werd ronnen wel aangetroffen als een bijvorm van het nu verouderde werkwoord rinnen, dat letterlijk ‘in beweging komen/brengen’ betekent en verwant is met ons werkwoord rennen.

Rinnen/ronnen werd gebruikt in verschillende betekenissen: stromen of vloeien, hardlopen of rennen, en samenvloeien en vervolgens dik worden oftewel stollen of stremmen. Sinds pakweg 1900 wordt dit werkwoord alleen nog maar aangetroffen in de vorm van het verleden deelwoord geronnen, dat dan als bijvoeglijk naamwoord dienstdoet, meestal in de combinatie geronnen bloed (gestold bloed), maar incidenteel ook in combinaties als geronnen vet (gestold vet) en geronnen melk (gestremde melk).

In het spreekwoord heeft het deelwoord een andere betekenis, die aansluit bij de oude betekenis (weg)vloeien. Zo gewonnen, zo geronnen wil namelijk zeggen dat bezit (geld) dat je makkelijk of oneerlijk verkregen (gewonnen) hebt, vaak snel weer weggevloeid (geronnen) oftewel verdwenen is.

Vroege vindplaatsen in woordenboeken dateren uit de 19de eeuw, maar in feite moet het spreekwoord al in de 17de eeuw bekend zijn geweest. Zo staat in een door de theoloog Willem Baudartius (1565-1640) geschreven boek over de 80-jarige oorlog uit 1616 over een Spaanse verovering: ‘Eenighe Spaenjaerden en zijn van desen roof niet langhe verbetert gheweest / so ghewonnen soo gheronnen.’ De gedachte achter het spreekwoord is echter ouder en komt in andere formuleringen (qualic ghewonnen, qualic verloren) al in de middeleeuwen voor. Het spreekwoord brengt in feite de vigerende arbeidsmoraal tot uitdrukking, namelijk dat alleen eerlijk en/of hard werken bezit oplevert waar je ook op langere termijn wat aan hebt.