Hitler was dol op deze schilder van het asfalt

Kunsthistoricus Joke de Wolf richt de blik op een kunstwerk dat bij de actualiteit past. Deze week: snelwegprotest.

Er reed zaterdag een tractor over het begin van de A12 in Den Haag, zo meldde Trouw. Een tractor op speelgoedformaat welteverstaan, van plastic. Eén van de vele honderden klimaatactivisten die de snelweg blokkeerden had hem meegenomen.

Deze snelweg begint in de stad, een paar meter onder het gewone straatniveau, waardoor van boven af precies te volgen was hoe de politie de demonstranten probeerde weg te krijgen.

Deze A12 is de oudste snelweg van Nederland. Hoewel het deel in de binnenstad van Den Haag pas in 1976 is aangelegd, was het stukje tussen Voorburg en Zoetermeer al in 1937 klaar. De weg liep parallel aan de spoorlijn, op dertig meter afstand van elkaar, zodat de automobilisten geen last zouden hebben van de rook van de stoomtreinen.

Niet per se opgewekt

In Duitsland was de eerste Autobahn in 1932 geopend, tussen Keulen en Bonn. In datzelfde jaar maakte Carl Theodor Protzen dit schilderij van een jongetje op een straat. Einsame Strasse, heet het werk. Het jongetje loopt hier niet op de snelweg, maar op een lokale weg die onder een spoorweg duikt.

Het is een zonnige, heldere dag. Door de harde schaduwen, de donkere muur links en vooral omdat het jongetje gevaarlijk alleen en onbezorgd midden op straat wandelt, is de stemming niet per se opgewekt.

Italië was eerder

Protzen zou in de jaren hierna nadrukkelijk wél nieuwe snelwegen schilderen met een nog grimmiger achtergrond. In 1934 deed hij in München mee aan de tentoonstelling Die Strasse. In 1936 maakte hij zeven schilderijen voor de tentoonstelling Die Strassen Adolf Hitlers in der Kunst, een expositie van meer dan vijfhonderd kunstwerken waarin de nieuwe snelwegen een hoofdrol speelden.

Hitler had persoonlijk de eerste schop in de grond gezet bij het begin van de aanleg van de Autobahn tussen Frankfurt en Heidelberg. De snelweg werd voor de nationaalsocialisten een uitvinding waarvoor ze de eer opeisten. Onterecht: in Italië was al in de jaren twintig een weg geopend die alleen voor auto’s toegankelijk was.

Propaganda van de snelweg

Protzen hoorde bij een groep van kunstenaars die samen verantwoordelijk werden voor de propaganda van de snelweg. Er kwamen boeken over de nieuwe verbindingen, kalenders, ansichtkaarten, plaat- en fotoboeken; er waren tentoonstellingen, een fotowedstrijd, gedichten, romans, films en zelfs een toneelstuk dat zich op de snelweg afspeelde. Een beeldhouwer kreeg de opdracht een monument te maken voor de snelweg.

Protzens meesterstuk was daarbij Strassen des Führers, een meer dan tweeëneenhalve meter breed schilderij waarop hij de aanleg van een snelwegbrug groots en meeslepend had neergezet. Toen het in 2016 getoond werd in Bochum, bij een tentoonstelling over de omgang door de nazi’s met beeldende kunst, omschreef een criticus het als een ‘Nazi-cliché’. De Führer kocht het werk persoonlijk aan in 1940, op 28 april 1945 zou de Wehrmacht de brug zelf opblazen.

De maker van deze schilderijen zou vanaf 1943 vooral bloemstillevens en landschappen schilderen, vanaf 1950 tot zijn dood in 1956 keerde Protzen zich nog verder af van de realistische stijl. Vorig jaar verscheen in Duitsland een eerste biografie van de kunstenaar. Eindelijk; juist de verhalen van de stille meelopers zouden vaker verteld mogen worden. Zo eenzaam als dit jongetje in 1932 waren ze immers niet.