Het Textielmuseum laat bezoekers ontdekken waar de kleuren in kleding vandaan komen

Kleurstoffen komen uit soms onverwachte bron. Het Textielmuseum vertelt over boomblauw en luizenrood.

Het oudst bekende kledingstuk van Nederland – bijna 2800 jaar oud – is felgekleurd: een rood en blauw geblokte wollen jurk met lange mouwen. In 2010 vonden Leidse archeologen de resten ervan in een graf uit de vroege ijzertijd op de Slabroekse Heide, tussen Oss en Uden in Noord-Brabant, samen met bronzen en ijzeren sieraden. Kleur dus, ook toen al. De Friese kunstenaar Claudy Jongstra ontwikkelde in het lab van het Textielmuseum in Tilburg een groot wandweefsel gebaseerd op die jurk. Ze verwerkte het prehistorische stofpatroon in een complex doek, waarin natuurlijke materialen en verfstoffen de kern vormen.

Het nieuwe werk van Jongstra maakt, samen met een aantal andere nieuwe kunstprojecten, deel uit van de expositie Kleurstof in het Tilburgse Textielmuseum. Hier kan de bezoeker, door te kijken, voelen, ruiken, proeven en lezen ontdekken waar de kleuren in kleding vandaan komen.

Hoe smaakt de schildluis?

Hoe smaakt de schildluis die een rode kleurstof afgeeft? Om dat te ervaren, mag de bezoeker een paar donkere korreltjes proeven. Het zijn cochenilleluizen die leven op een cactus en bekendstaan onder het additief E120. Het vergt enige moed om zo’n verschrompeld beestje zomaar op je tong te leggen. Weten dat het smaak- en geurloze goedje wordt verwerkt in tompouces, roze ­koeken, muisjes en lippenstift maakt het makkelijker om het door te slikken. Van oudsher werd deze in Zuid-Amerika ontwikkelde kleurstof vooral gebruikt als een kostbare en gewilde textielverfstof. De handel erin floreerde.

Maar soms gaan die mooie kleuren ten koste van mens en milieu. De expositie belicht ook die mindere kanten. Zo wordt bij binnenkomst de vraag gesteld of natuurlijke verfstoffen beter zijn dan kunstmatige. Een strikvraag. Natuurlijke verfstoffen reizen vaak de halve wereld over en om ze te verwerken zijn, behalve veel water ook logen, zuren, beitsen, koper- of ijzersulfaat of ammoniak nodig. Ook krimpt het natuurlijke leefgebied van de cochenille schildluizen. En na de aanplant van Japanse kastanjes in Amerika, die de kakigele verfstof leveren voor legeruniformen, veroorzaakte een ooit mee geïmporteerde schimmel misvorming en sterfte van de kastanjebossen.

blauwhoutboom

In het verleden bleken allerlei boomsoorten geschikt als verfstofleverancier. Zo wisten de Maya’s al dat het ­extract van de kern van de blauwhoutboom prachtige tinten blauwgrijs lavendel, paars, violet of zwart geeft.

De populariteit van deze kleurstof had enorme gevolgen voor ecosystemen. Voor de grootschalige handel in blauwhout zijn ooit alle verfhoutbomen op Curaçao ­gekapt. De houtblokken werden in Nederlandse tuchthuizen geraspt door misdadigers en landlopers. Een ­afbeelding met zwoegende werkers en een koker met wat geraspt blauwhout hangen naast een 17de-eeuwse kamerjas, waarschijnlijk afkomstig van koning-stad­houder Willem III. De lichtgevoelige blauwhoutverfstof is grotendeels uit het luxe kledingstuk verdwenen. Van de dieppaarse kleur is slechts een zweempje lichtpaars over.

Met de komst van synthetische verfstoffen halver­wege de 19de eeuw nam de kleurvastheid toe en bleven kleuren langer fris. Een citroengele bekleding van een schattige Artiford-stoel uit de jaren vijftig is gekleurd met zo’n kunstmatige verfstof. Zelfs nu, na bijna zeventig jaar, past de stoel naadloos in een modern interieur. Hoe langduriger iets is te gebruiken, hoe groter milieuwinst.

Nederlandse vlag

Voor het verven van de rode uniformen in de napoleontische tijd, ‘onze’ boerenzakdoeken en de Nederlandse vlag, werd lang de meekrapwortel gebruikt. Omdat aan deze plant medicinale krachten werden toegeschreven, droegen Zeeuwse vissers wollen onderbroeken ­geverfd met meekrap; het zou ontstekingen en irritaties voor­komen. Inmiddels is bekend dat meekrap een kankerverwekkend stofje bevat.

Ondanks alle problematische kanten werken vrijwel alle ontwerpers en kunstenaars op de expositie met ­natuurlijke verfstoffen. Zo ook Claudy Jongstra. Op het plein voor het Textielmuseum staan grote plantenbakken waarin verfplanten worden gekweekt, die later in een installatie op de tentoonstelling worden opgenomen. Het project is bedacht door Nan Groot Antink en Maaike Bertens, buurtbewoners kunnen meedoen.

Antonio José Guzman en Iva Jankovic maakten een ­indrukwekkende installatie, bomvol verwijzingen naar kolonisatie en culturele uitwisselingen, uitgevoerd in blockprint en borduursels op indigoblauwe doeken. Het Textielmuseum heeft het kunstwerk aangekocht.

Verrassend zijn de fraaie experimenten met kleuringsproeven voor sportkledingmerk Puma, waarbij ­bacteriën en algen letterlijk kleurstoffen maken. Laura Luchtman en Ilfa Siebenhaar proberen alternatieven te ontwikkelen voor giftige en waterverslindende verfstoffen. In een steriel laboratorium groeien de op synthetische (!) stof aangebrachte bacteriën tot lichtblauwe en -paarse watervlekken met grillige kleureffecten. Het project staat nog in de kinderschoenen, maar de voor­lopige uitkomsten zijn hoopgevend.